Στεφανία Λυμπέρη PhD, MSc.
Μοριακή Βιολόγος – Κυτταρογενετίστρια.
Ειδικός Ανδρικής Γονιμότητας – Υπεύθυνη Εργαστηρίου Spermogene.
Ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει μεγεθύνει το πρόβλημα της υπογονιμότητας, καθώς 1 στα 6 άτομα αντιμετωπίζει προβλήματα, σύμφωνα με την τελευταία σχετική αναφορά του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Επιπλέον, γνωρίζουμε από τις επιστημονικές αναφορές πως όταν ένα ζευγάρι αντιμετωπίζει προβλήματα γονιμότητας, στο 50% των περιπτώσεων η δυσκολία προέρχεται από τον ανδρικό παράγοντα, είτε αποκλειστικά είτε σε συνδυασμό με τον γυναικείο παράγοντα και τότε μιλάμε για ανδρική υπογονιμότητα.
Σήμερα, με την εξέλιξη της ιατρικής και της τεχνολογίας έχουμε τον τρόπο να αντιμετωπίσουμε την υπογονιμότητα. Βασική προϋπόθεση για κάθε άνδρα που θέλει να γνωρίζει για την γονιμότητά του σε βάθος προτού ξεκινήσει τις προσπάθειες για τεκνοποίηση, είναι ένας πλήρης προγεννητικός έλεγχος. Και πώς το επιτυγχάνουμε αυτό;
Η αρχική εκτίμηση για τη σωστή αξιολόγηση της ανδρικής υπογονιμότητας απαιτεί ένα σπερμοδιάγραμμα, με το οποίο θα διαπιστώσουμε εάν παράγονται σπερματοζωάρια και ποια είναι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους. Ειδικότερα, με μικροσκοπική παρατήρηση των βασικών παραμέτρων του σπέρματος, όπως αριθμός, κινητικό- τητα και μορφολογία σπερματοζωαρίων, σχηματίζεται μια πρώτη ει- κόνα της δυνητικής γονιμοποιητικής ικανότητας των σπερματοζωαρίων (ικανότητα να γονιμοποιήσουν ένα ωάριο που θα οδηγήσει σε σύλληψη).
Το σπερμοδιάγραμμα αποτελεί αναμφισβήτητα την βασική εξέταση για τον προσδιορισμό της γονιμότητας του άνδρα. Ένα καλό σπερμοδιάγραμμα όμως, με την προϋπόθεση βέβαια ότι έχει γίνει σε εξειδικευμένο εργαστήριο, δεν αποκλείει άλλα καλά κρυμμένα προβλήματα γονιμότητας. Δεν είναι λίγες οι φορές που ο άνδρας έχει ένα φυσιολογικό σπερμοδιάγραμμα, αλλά παρόλα αυτά δεν κατα- φέρνει να τεκνοποιήσει. Αν αποκλείσουμε το ενδεχόμενο κάποιας σοβαρής διαταραχής στη σύντροφό του, είναι σημαντικό να αξιολογήσουμε περαιτέρω το σπέρμα με πιο εξειδικευμένες εξετάσεις.
Συνεπώς, πέρα από το σπερμοδιάγραμμα, πλέον μπορούμε και εκτελούμε μία πληθώρα άλλων εξετάσεων συμπληρωματικά για τη σωστή και έγκυρη διάγνωση της ανδρικής υπογονιμότητας. Ιδιαίτερα την πρώτη φορά, συνιστάται να γίνονται και οι καλλιέργειες σπέρματος, με τις οποίες ελέγχουμε αν υπάρχουν παθογόνοι μικροοργανισμοί στο σπέρμα. Η ύπαρξη μικροβίων χρήζει άμεσης αντιμετώπισης καθώς, αν παραμείνουν αθεράπευτα για μεγάλο χρονικό διάστημα, μπορεί να επηρεάσουν δυσμενώς την επίτευξη εγκυμοσύνης ή να μεταδοθούν στη σύντροφο και να δημιουργήσουν περαιτέρω προβλήματα.
Εκτός από τις κλασσικές μεθόδου ανίχνευσης των παθογόνων μικροοργανισμών, πολλές φορές κρίνε- ται απαραίτητη η αναζήτησή τους με πιο εξειδικευ- μένες μοριακές μεθόδους, όπως αυτή της PCR. Μάλιστα, στις περιπτώσεις ιών, όπως ο HPV (κονδυλώματα), οι HSV 1,2, HHV- (ερπητοϊοί) κ.ά., η PCR είναι η μοναδική μέθοδος με την οποία μπορούν να ανιχνευθούν. Με τη μέθοδο αυτή ανιχνεύουμε το γενετικό υλικό των μικροοργανισμών ή των ιών, οπότε η παρουσία τους ακόμα και σε πολύ μικρή ποσότητα είναι αρκετή για να μας δώσει θετικό αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα, μπορούν να ανιχνευθούν μόλις 500 αντίγραφα του γενετικού τους υλικού.
Μία άλλη εξειδικευμένη εξέταση που θα μας βοηθήσει να δούμε σε μοριακό επίπεδο τι συμβαίνει με την κατάσταση του γενετικού υλικού του σπέρματος, είναι το DFI ή απόπτωση ή κατακερματισμός του DNA σπέρματος. Η συγκεκριμένη εξέταση αξιολογεί την ποιότητα του γενετικού του υλικού (DNA) με τη μέθοδο TUNEL, που είναι και η πιο αξιόπιστη μέθοδος. Η γενετική ακεραιότητα του σπερματοζωαρίου είναι ουσιώδους σημασίας, καθώς σπερματοζωάρια με κατεστραμμένο γενετικό υλικό είτε δεν θα μπορέσουν να γονιμοποιήσουν το ωάριο, είτε θα το γονιμοποιήσουν, αλλά το έμβρυο δεν θα εμφυτευθεί ή θα οδηγηθεί σε αποβολή. Υψηλό DFI αποτελεί μία από τις αιτίες της ανδρικής υπογονιμότητας, την οποία οι συμβατικές παράμετροι του σπερμοδιαγράμματος δεν μπορούν να ανιχνεύσουν.
Δεδομένου ότι μέχρι και 80% των αιτιών της ανδρικής υπογονιμότητας σχετίζονται με το οξειδωτικό στρες, δεν θα μπορούσε να παραληφθεί η εξέταση του οξειδωτικού στρες σπέρματος με τη χρήση του συστήματος MiOXSYS, που υπολογίζει το συνολικό οξειδοαναγωγικό δυναμικό (sORP) στο σπέρμα.
Μικρές ποσότητες ελεύθερων ριζών είναι απαραίτητες για τη σωστή λειτουργία των σπερματοζωαρίων. Όμως, κάποιοι παράγοντες όπως το κάπνισμα, το στρες, η κακή διατροφή, αλλά και η ατμοσφαιρική ρύπανση, προκαλούν την αύξησή τους στο σπέρμα, προκαλώντας οξειδωτικό στρες και κατ’ επέκταση υπογονιμότητα. Το σύστημα MiOXSYS υπολογίζει την ισορροπία μεταξύ της συνολικής οξειδωτικής και αναγωγικής δραστηριότητας στο σπέρμα και μπορεί να γίνεται σε συνδυασμό με το σπερμοδιάγραμμα, προκειμένου να διαπιστωθεί αν το οξειδωτικό στρες παίζει κάποιο ρόλο στην υπογονιμότητα.
Ένα ακόμη χρήσιμο εργαλείο που παρέχει εξατομικευμένη γενετική συμβουλευτική σε υπογόνιμα ζευγάρια προτού καταφύγουν σε μεθόδους εξωσωματικής γονιμοποίησης π.χ. προεμφυτευτικό έλεγχο, αποτελεί η μέθοδος FISH σπέρματος, εξέταση που αξιολογεί την παρουσία ανωμαλιών στον αριθμό των χρωμοσωμάτων (ανευπλοειδίες) σπέρματος. Ανιχνεύει δηλαδή την απουσία ή τον διπλασιασμό ολόκληρων χρωμοσωμάτων που εμπλέκονται στις αυτόματες αποβολές και ευθύνονται για τη μεταβίβαση χρωμοσωμικών ανωμαλιών στους απογόνους. Έτσι, επιτρέπει τον προσδιορισμό αντρών με χαμηλή πιθανότητα αναπαραγωγικής επιτυχίας. Σε περιπτώσεις παθολογικών αποτελεσμάτων της FISH, συνιστάται η εξωσωματική γονιμοποίηση σε συνδυα- σμό με προεμφυτευτικό έλεγχο.
Επιπροσθέτως, όλο και περισσότερα δεδομένα αποδεικνύουν τον σημαντικό ρόλο ορισμένων βιταμινών στην γονιμότητα του άνδρα. Ο έλεγχος της βιταμίνης D, της βιταμίνης Β12 και του φυλλικού ή φολικού οξέος είναι απαραίτητος, καθώς έχει αποδειχτεί ότι η έλλειψή τους οδηγεί στη μείωση της ποσότητας, αλλά και της ποιότητας των σπερματοζωαρίων. Υπάρχουν δηλαδή κάποια στάδια της σπερματογένεσης της δημιουργίας των σπερματοζωαρίων τα οποία δεν μπορούν να ολοκληρωθούν σωστά χωρίς την παρουσία των συγκεκριμένων βιταμινών και ιχνοστοιχείων.
Για παράδειγμα, η βιταμίνη D εκτός από τη ρύθμιση της απορρόφησης ασβεστίου και φωσφόρου, είναι σημαντική και για την σπερματογένεση. Αντίστοιχα, η βιταμίνη Β12 είναι απαραίτητη στη σύνθεση του DNA και στον μεταβολισμό λιπαρών οξέων και αμινοξέων και κατά συνέπεια παίζει ρόλο στην καλή ποι- ότητα του σπέρματος. Το φυλλικό/φολικό οξύ είναι απαραίτητο για την διαίρεση των κυττάρων και για την παραγωγή DNA και RNA. Χαμηλά επίπεδα φυλ- λικού οξέος μπορεί να οδηγήσουν σε διαταραχές της σπερματογένεσης, αλλά και σε αυξημένο ποσοστό σπέρματος που έχει υποστεί βλάβη στο DNA, δηλαδή αυξημένο DFI.
Σε περιπτώσεις ανεξήγητης υπογονιμότητας, διαταραχών στη διαφοροποίηση του φύλου, οικογενειακού ιστορικού κάποιας γενετικής ανωμαλίας, επαναλαμβανόμενων αποβολών, ή όταν η συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων είναι κάτω από 10 εκατομμύρια σπερματοζωάρια ανά ml (<10×106/ml), είναι απαραίτητο να γίνεται χρωμοσωμικός έλεγχος με την εξέταση του καρυότυπου. Ουσιαστικά απεικονίζονται και αξιολογούνται η δομή (μέγεθος και σχήμα) και ο αριθμός των χρωμοσωμάτων των κυττάρων του περιφερικού αίματος. Ανωμαλίες στον καρυότυπο είναι πολλές φορές η γενετική αιτία της υπογονιμότητας.
Τέλος, στα πλαίσια του προληπτικού προγεννητικού ελέγχου, αξίζει να αναφερθεί η σημασία του γονιδια- κού ελέγχου, καθώς πολλές φορές η υπογονιμότητα οφείλεται σε κάποια γενετική αιτία, δηλαδή σε κάποια αλλοίωση στο γενετικό υλικό που έχει μεταδοθεί από τους γονείς. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι μικροελλείψεις του χρωμοσώματος Υ και οι μεταλλάξεις για την κυστική ίνωση.
Κλείνοντας, ας μην ξεχνάμε ότι η έγκαιρη διάγνωση είναι η καλύτερη πρόληψη, καθώς όσο πιο γρήγορα διαγνωστεί ένα πρόβλημα τόσο πιο αποτελεσματικά αντιμετωπίζεται!
Στεφανία Λυμπέρη PhD, MSc Μοριακή Βιολόγος – Κυτταρογενετίστρια
Ειδικός Ανδρικής Γονιμότητας – Υπεύθυνη Εργαστηρίου Spermogene
