Μαίρη Νικολακοπούλου Δικηγόρος
Νομική Συμβουλής της ΕΛ.Ε.Ι.Υ.Α & της Ελληνικής Εταιρείας Γονιμότητας και Στειρότητας
Η παρένθετη μητρότητα, από την έναρξη της ισχύος της με τον Ν.3089/2002 (άρθρο 1458 Α.Κ), αποτέλεσε ζήτημα εριζόμενο, υπό την έννοια, ότι αμφισβητήθηκε ποικιλοτρόπως. Η βιολογική μητρότητα διασπάστηκε μεταξύ των δύο, της γυναίκας η οποία επιθυμεί τη γέννηση του τέκνου (η οποία ονομάζεται γενετική ή κοινωνική μητέρα) κι εκείνης που τελικά το κυοφορεί και το γεννά (η οποία ονομάζεται κυοφόρος).
Η προϋπόθεση για την υποβολή μίας ασθενούς στη διαδικασία της παρένθετης μητρότητας είναι η αδυναμία κυοφορίας για ιατρικούς και μόνο λόγους.
ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΕΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ:
- Το ωάριο να μην ανήκει στην υποψήφια κυοφόρο (παρένθετη). Απαγορεύεται ρητά η πλήρης υποκατάσταση στη μητρότητα. Μπορεί όμως το ωάριο να ανήκει σε τρίτη άγνωστη δότρια. Το γεννητικό υλικό της κοινωνικής μητέρας, δύναται να γονιμοποιηθεί με σπέρμα του συζύγου της ή του συντρόφου της ή τρίτου δότη. Μπορεί δε, να προέρχεται και από γενετικό υλικών τρίτων δοτών (δανεικό έμβρυο). Η άγαμη γυναίκα μπορεί, εκτός φυσικά από το σπέρμα δότη, να χρησιμοποιήσει δανεικό έμβρυο. Το Δίκαιό μας δεν θεμελιώνει το δικαίωμα ίδρυσης μονογονεϊκής οικογένειας γύρω από τον μοναχικό άνδρα.
- Να υπάρχει έγγραφη συμφωνία των προσώπων που επιδιώκουν να αποκτήσουν τέκνο με αυτή τη διαδικασία, τα οποία μπορεί να είναι: το ζεύγος συζύγων, το ζεύγος συντρόφων και η άγαμη γυναίκα, που συμβάλλονται με την κυοφόρο, καθώς και με τον σύζυγό της κυοφόρου, αν είναι παντρεμένη.
- Απαγορεύεται η ύπαρξη οικονομικού ανταλλάγματος.
- Πρέπει να υποβληθούν τα συμβαλλόμενα μέρη (υποψήφιοι γονείς και παρένθετη μητέρα) σε εργαστηριακές εξετάσεις.
- Απαιτείται ιατρική βεβαίωση, τόσο για το πρόβλημα υγείας της αιτούσας, όσο και για τη δυνατότητα κυοφορίας της παρένθετης.
- Η παρένθετη μητέρα θα πρέπει να έχει υποβληθεί και σε «ψυχολογική αξιολόγηση».
- Έκδοση δικαστικής άδειας, κατόπιν αιτήσεως της γυναίκας που επιθυμεί την απόκτηση τέκνου. Αρμόδιο δικαστήριο είναι το Πολυμελές Πρωτοδικείο του τόπου της κατοικίας ή προσωρινής διαμονής είτε της αιτούσας είτε της παρένθετης.
Με τον πρόσφατο Νόμο 4958/2022 και με το άρθρο 7 χορηγήθηκε νομοθετική εξουσιοδότηση στην Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΕΑΙΥΑ), προκειμένου να ρυθμίσει κάθε θέμα σχετικό με την προσφυγή των υποβοηθούμενων ατόμων στη διαδικασία τεκνοποίησης μέσω παρένθετης μητέρας.
Έτσι, με τη με αριθμό 1704/22 απόφαση της Ε.Α.Ι.Υ.Α η οποία δημοσιεύθηκε στην ΕτΚ και ισχύει, ρυθμίστηκαν ζητήματα αποζημίωσης της παρένθετης μητέρας, ο τρόπος και η διαδικασία ανεύρεσής της από τα υποβοηθούμενα πρόσωπα, τα ηλικιακά όρια καθώς και άλλες ειδικές προϋποθέσεις και συγκεκριμένως:
Με το άρθρο 1 παρ. 1 της ως άνω οδηγίας ρυθμίστηκε το ηλικιακό όριο της υποψήφιας κυοφόρου, που είναι πλέον από τα 25 έως και τα 54 έτη και 0 ημέρες, με την προϋπόθεση της χορήγησης από την ΕΑΙΥΑ της απαιτούμενης άδειας που ισχύει για γυναίκες από τα 50 έως τα 54. Επιπλέον, δε θα πρέπει να έχει υποβληθεί (η κυοφόρος) σε περισσότερες από δύο καισαρικές τομές.
Με την παρ.2 του ίδιου άρθρου, ορίστηκε πως δεν υφίσταται χρονικός ή ποσοτικός περιορισμός, ως προς τον αριθμό των εμβρυομεταφορών στις οποίες πρόκειται να υποβληθεί η υποψήφια κυοφόρος με την ίδια ή άλλη δικαστική απόφαση. Γίνεται πλέον, σαφές -κάτι που ίσχυε αλλά επιδέχονταν πολλών ερμηνειών – πως μια παρένθετη μητέρα δύναται, όχι μόνο να υποβληθεί σε όσες εμβρυομεταφορές επιθυμεί, αλλά αφού ολοκληρώσει ή ματαιώσει (υπαναχωρήσει είτε η ίδια είτε το υποβοηθούμενο ζευγάρι) την διαδικασία, να υποβληθεί εκ νέου σε αυτή, με άλλο ζευγάρι υποβοηθούμενων προσώπων, με την προϋπόθεση πάντοτε της έκδοσης δικαστικής απόφασης. Με τη ρύθμιση αυτή ουσιαστικά η Πολιτεία έλυσε το ζήτημα της δυνατότητας να μπορεί να υποβληθεί μία υποψηφία κυοφόρος στη διαδικασία αυτή, όσες φορές το επιθυμεί η ίδια, χωρίς να εγείρεται θέμα εμπορευματοποίησής της.
Με την παρ. 3 ορίστηκε ως μέσο απόδειξης της προσωρινής ή μόνιμης κατοικίας τόσο της αιτούσας όσο και της κυοφόρου, η απλή υπεύθυνη δήλωση του ενδιαφερόμενου μέρους, με την οποία θα δηλώνει την κατοικία του.
Στο άρθρο 3 ρυθμίστηκε για πρώτη φορά αναλυτικά όχι μόνον ο τρόπος αποζημίωσης, αλλά και η ίδια η αποζημίωση της παρένθετης μητέρας. Η αποζημίωση αυτή ανέρχεται στο ποσό των 10.000,00€ για την αποχή από την εργασία της και επιπλέον 10.000,00€ για τη βιολογική της καταπόνηση. Σε περίπτωση δε δίδυμης κύησης, το ποσό αυτό προσαυξάνεται κατά 5.000,00€. Είναι σημαντικό να τονίσουμε, πως η αποζημίωση αυτή η οποία διευρύνθηκε από το ποσό των 10.000€ που ίσχυε στο ποσό των 20.000,00€ και 25.000,00€, δεν αποτελεί οικονομικό αντάλλαγμα κατά τον Νόμο και καταβάλλεται μετά την έκδοση της δικαστικής απόφασης.
Στο ίδιο άρθρο στην παράγραφο 4 συναντάμε επίσης μία σημαντική μεταρρύθμιση. Η υποψήφια κυοφόρος μπορεί φυσικά να προέρχεται από το κοινωνικό περιβάλλον των ενδιαφερομένων προσώπων, όμως με αυτή τη διάταξη τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα μπορούν να προσφεύγουν και στις Μονάδες Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΜΙΥΑ) για την ανεύρεση κυοφόρου.
ΕΦΑΡΜΟΓΗ
Για την εφαρμογή της διαδικασίας της παρένθετης μητρότητας, θα πρέπει να έχει χορηγηθεί σχετική δικαστική άδεια στη γυναίκα που επιθυμεί το τέκνο. Πριν την υποβολή της αιτήσεως, τα εμπλεκόμενα μέρη θα πρέπει να συνυπογράψουν ιδιωτικό συμφωνητικό.
ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΣΥΜΦΩΝΗΤΙΚΟ
Στοιχεία του πραγματικού: α) συμφωνία των δηλώσεων βουλήσεως των συμβαλλομένων και β) βιολογικά στοιχεία των γυναικών.
Η παρένθετη μητρότητα, ως σύμβαση καταρτίζεται με σύμπτωση αντίθετων δηλώσεων βουλήσεως μεταξύ των συμβαλλομένων. Της κοινωνικής μητέρας που αιτείται την άδεια από το δικαστήριο (αιτούσας) και της κυοφόρου. Στη σύμβαση αυτή μετέχει ο σύζυγος ή σύντροφος της αιτούσας, διότι το αποτέλεσμα και η ίδρυση της οικογένειας τον αφορά και αν υπάρχει σύζυγος από την πλευρά της κυοφόρου συμβάλλεται κι εκείνος, για λόγους οικογενειακής γαλήνης, αν και η γέννηση του τέκνου δε δημιουργεί συγγενικό δεσμό. Το κομβικό σημείο στη σύμβαση αυτή, είναι η αναφορά στην ανυπαρξία οικονομικού ανταλλάγματος. Δεν συνιστά, όμως, οικονομικό αντάλλαγμα η αποζημίωση που καταβάλλεται για αποχή από την εργασία της, αναγκαία για την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία, τον τοκετό, τη λοχεία καθώς και τη βιολογική καταπόνηση. Ακόμη κι αν η υποψήφια κυοφόρος είναι άνεργη, το ποσό της αποζημίωσης καλύπτει την αμοιβή που με βάση την επαγγελματική της κατάρτιση θα εισέπραττε, εάν εργαζόταν.
ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ
Πριν την υπογραφή του ιδιωτικού συμφωνητικού, ο γιατρός ή το επιστημονικό προσωπικό της ΜΙΥΑ υποχρεούται να ενημερώσει τα εμπλεκόμενα μέρη αναλυτικά και εμπεριστατωμένα για τη διαδικασία, τους κινδύνους και τις κοινωνικές, ηθικές, νομικές και οικονομικές προεκτάσεις. Στην περίπτωση που τα εμπλεκόμενα μέρη είναι αλλοδαπά, θα πρέπει η ενημέρωση, η συγκατάθεση και το ιδιωτικό συμφωνητικό εκτός από το ελληνικό κείμενο να είναι μεταφρασμένο στη γλώσσα που κατανοούν. Επίσης, ο θεράπων ιατρός και η Μονάδα θα πρέπει δια του νομικού συμβούλου τους να τους ενημερώνουν με σαφήνεια για το διαφορετικό νομοθετικό πλαίσιο, ώστε να μην έρθουν αντιμέτωποι με σοβαρά νομικά ζητήματα επιστρέφοντας στη χώρα τους.
Δεν απασχολεί, επίσης το δικαστήριο η αναφορά στο δικόγραφο της αιτήσεως σε ποιον ανήκει το γενετικό υλικό, αν δηλαδή προέρχεται από δωρεά ή όχι, αρκεί η ρητή αναφορά πως δεν ανήκει στην κυοφόρο.
Οι τροποποιήσεις που επήλθαν με τους νόμους 4272/14 και 4958/22 είχαν σαν γνώμονα την προώθηση και εξέλιξη του ιατρικού αναπαραγωγικού τουρισμού, δεδομένου, ότι ο αρχικός νόμος υποχρέωνε τόσο την αιτούσα, όσο και την κυοφόρο να διαμένουν μόνιμα στην Ελλάδα, ακριβώς για να αποφευχθεί η μετακίνηση ασθενών. Η τροποποίηση αυτή είναι δηλωτική της θέσης του νομοθέτη να ανταποκριθεί στην ανάγκη της μετακίνησης ασθενών από άλλα κράτη, όπου η παρένθετη μητρότητα δεν εφαρμόζεται. Δηλωτική επίσης είναι και η μεταρρύθμιση του νόμου ως προς την απόδειξη της κατοικίας προσωρινής ή μόνιμης με απλή υπεύθυνη δήλωση, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω.
Το όριο ηλικίας της αιτούσας, που επιδιώκει την απόκτηση τέκνου με δανεική μήτρα, είναι (όπως και σε όλη την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή), πλέον το 54ο έτος και 0 ημέρες ενώ από το 50ο έως το 54ο απαιτείται άδεια από την ΕΑΙΥΑ. Αυτό συνεπάγεται πως, με την έκδοση της δικαστικής απόφασης που χορηγεί τη σχετική άδεια, η εμβρυομεταφορά στην παρένθετη μητέρα θα πραγματοποιηθεί μέχρι να συμπληρώσει το πεντηκοστό τέταρτο έτος της ηλικίας της η αιτούσα.
Ο όρος του ενεργού για την παρένθετη μητρότητα, είναι η άδεια του δικαστηρίου, η οποία θα επιτρέψει τη νόμιμη χρήση παρένθετης. Συνέπεια της νόμιμης διαδικασίας, είναι η δημιουργία συγγένειας του τέκνου με τη γυναίκα που ζήτησε και έλαβε την άδεια από το δικαστήριο.
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ – ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ
Οι εξελίξεις στον τομέα της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, οι άριστες υπηρεσίες των ιατρών μας και οι οργανωμένες ΜΙΥΑ, η αδειοδότηση των οποίων τις καθιστά ακόμη πιο ισχυρές πανευρωπαϊκά και όχι μόνον, καθώς και το νομοθετικό πλαίσιο, αποτελεί πόλο έλξης ασθενών από όλο τον κόσμο.
Για τον λόγο αυτό θα πρέπει οι γιατροί, οι νομικοί και γενικότερα το επιστημονικό προσωπικό των Μονάδων να ενημερώνει πληρέστατα όχι μόνο τους ημεδαπούς ασθενείς, αλλά κυρίως τους αλλοδαπούς που έρχονται στη χώρα μας με τεράστιες προσδοκίες.
Θα πρέπει να εστιάσουμε στην εμπεριστατωμένη και κατανοητή ενημέρωση των μερών και πολύ περισσότερο στην παρένθετη μητέρα, που αναλαμβάνει ένα τόσο δύσκολο εγχείρημα.
Η παρένθετη πρέπει να αντιμετωπίζεται με σεβασμό τόσο από τον γιατρό όσο και από τα συμβαλλόμενα μέρη, χωρίς να απασχολεί κανέναν ο λόγος για τον οποίο ωθείται σε αυτή την πράξη. Κι αν δαιμονοποιείται κάποιες φορές, ας αναλογιστούμε τη μέγιστη προσφορά της.
Ολοκληρώνοντας, θα ήταν σκόπιμο να αναφερθούμε, αφενός μεν στο δικαίωμα κάθε ανθρώπου για την απόκτηση τέκνων ως έκφραση της ολοκλήρωσης της προσωπικότητάς του, αφετέρου δε στο δικαίωμά του να διαχειρίζεται, ως αυτόνομο ον, το σώμα του, επιλέγοντας να γίνει αιμοδότης, δότης γενετικού υλικού/οργάνων ή παρένθετη μητέρα.
Ποιος αποφασίζει για αυτό; Αν αποφασίζουν οι άλλοι, τότε η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της αυτοκτησίας (self ownership), είναι θέμα ετεροκαθορισμού.
Το σημαντικότερο, όμως, συστατικό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας πρέπει να είναι η ελευθερία επιλογής και η γνήσια αυτονομία, που οδηγεί τον άνθρωπο να δρα αυτοβούλως. Το άτομο είναι ο φυσικός ιδιοκτήτης του σώματός του. Οποιαδήποτε κατανομή δικαιωμάτων στο πλαίσιο ενός κοινωνικού συμβολαίου θα πρέπει να ξεκινήσει με αυτή την παραδοχή.
Αποτελεί βασική προϋπόθεση της ανθρώπινης ελευθερίας.
Μαίρη Νικολακοπούλου Δικηγόρος
Νομική Συμβουλής της ΕΛ.Ε.Ι.Υ.Α & της Ελληνικής Εταιρείας Γονιμότητας και Στειρότητας
