Μαίρη Νικολακοπούλου – Δικηγόρος
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, ο νομικός του δικαίου της αναπαραγωγικής ιατρικής έρχεται αντιμέτωπος με πολλά ζητήματα, που αφορούν στη σχέση των υποβοηθούμενων ατόμων.
Μία σειρά από νομοθετήματα όρισαν με σαφή και πρωτοποριακό τρόπο τη νομική θέση των ανδρών με τις συζύγους ή συντρόφους τους, τα οποία όμως σήμερα, είκοσι χρόνια μετά, δημιουργούν έως έναν βαθμό μεγάλους προβληματισμούς!
Ποια είναι η νομική θέση του άνδρα στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή;
Πώς ο άνδρας συμβάλλεται με τον ιατρό και τη μονάδα εξωσωματικής;
Είναι γεγονός, πως η συμβολή του νομικά είναι τόσο σημαντική όσο είναι και για τη δημιουργία των τέκνων. Μέχρι πριν λίγα χρόνια, όχι στο πολύ μακρινό παρελθόν, υπήρχε η αντίληψη πως ο άνδρας, για να υποβληθεί σε λήψη σπέρματος είτε για την κρυοσυντήρησή του για λόγους υγείας, είτε για εξωσωματική γονιμοποίηση, αρκούσε μόνον η δική του συναίνεση / υπογραφή. Αντίθετα, για τη σύζυγο ή τη σύντροφο, θα πρέπει σε κάθε περίπτωση για την υποβολή της σε μέθοδο ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής να συναινέσει και εκείνος.
Η αυτοδυναμία του στη συναίνεση για τη λήψη σπέρματος ήταν μία παρανόηση, ίσως διότι το σπέρμα, πλην της βιοψίας όρχεων, λαμβάνεται χωρίς την ιατρική παρέμβαση σε σχέση με τη γυναίκα, η οποία έρχεται αντιμέτωπη με μία ιατρική επεμβατική πράξη.
Η συναίνεση του άνδρα, είτε αυτός είναι έγγαμος είτε τελεί σε ελεύθερη ένωση, θεμελιώνει τη σχέση του με το παιδί που θα γεννηθεί και ορίζει ότι η πατρότητα είναι απρόσβλητη από οποιονδήποτε, εάν ο σύζυγος / σύντροφος συγκατατέθηκε στην υποβολή της συζύγου / συντρόφου σε υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Μεγαλύτερη βαρύτητα έχει εδώ η περίπτωση της ετερόλογης γονιμοποίησης, δηλαδή με σπέρμα δότη. Μετά τη συναίνεσή του, ο άνδρας δεν μπορεί να προβεί σε προσβολή πατρότητας. Είναι γνωστό πως για τον έγγαμο άνδρα η συναίνεση δίδεται με απλό έγγραφο, ενώ για τον άνδρα που τελεί σε σταθερή συμβίωση η συναίνεση χορηγείται με συμβολαιογραφικό έγγραφο. Ο συμβολαιογραφικός αυτός τύπος επιβάλλεται προκειμένου η συναίνεση να οδηγήσει αυτομάτως στην εκούσια αναγνώριση του παιδιού που θα γεννηθεί από τον άνδρα που θα έχει συναινέσει. Η συναίνεση του άνδρα στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ακολουθεί όλα τα στάδια και τις διαδικασίες.
Συγκεκριμένα, θα πρέπει να συναινέσει και να συναποφασίσει για την τύχη του γεννητικού υλικού.
Θα πρέπει να συναποφασίσει για τον επιτρεπόμενο αριθμό εμβρύων που θα μεταφερθούν.
Θα πρέπει να συναινέσει για τη μεταφορά / διακίνηση του γεννητικού υλικού σε άλλη μονάδα εξωσωματικής.
Να λάβει αντίγραφα, reports, βεβαιώσεις…
Και επίσης με τον ισχύοντα νόμο, θα πρέπει να συναινέσει για να κρυοσυντηρήσει τα ωάρια της η σύζυγος/ σύντροφος. Φυσικά, ο νομοθέτης έθεσε πριν από είκοσι έτη μία σειρά κανόνων γύρω από το δίκαιο της αναπαραγωγής, θεωρώντας πως μία τέτοια απόφαση θα πρέπει να λαμβάνεται μετά από σοβαρή σκέψη και πως η εξωσωματική θα πρέπει να αποτελεί ζήτημα του συζυγικού βίου.
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως πρόκειται για μία άκρως προβληματική ρύθμιση σε μία σειρά επίσης προβληματικών ρυθμίσεων που αντιμετωπίζουμε στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Πολλές γυναίκες που βρίσκονται ήδη σε γάμο, σε διάσταση ή σε λύση, η οποία είναι ενδεχομένως και χρονοβόρα, έρχονται αντιμέτωπες με το πρόβλημα της κρυοσυντήρησης των ωαρίων τους. Δεν μπορούν να τα κρυοσυντηρήσουν χωρίς την έγγραφη συναίνεση του άνδρα. Το αντίστοιχο φυσικά ισχύει και για τους άνδρες, με μία όμως ειδοποιό διαφορά, η οποία τοποθετεί τον άνδρα σε πλεονεκτική νομική θέση έναντι της γυναίκας και η οποία είναι ο χρονικός περιορισμός! Η γυναίκα έχει χρονικό όριο και στη γονιμότητά της αλλά και στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Ο άνδρας, αντίθετα, δεν έχει κανένα χρονικό όριο, ενώ η γυναίκα μπορεί εξωσωματικά να αναπαραχθεί, έως τα 50 και προσφάτως έως τα 52 έτη (η ρύθμιση όμως αυτή έχει προσωρινή ισχύ μέχρι τον Ιούνιο του 2023).
Όπως ήδη αναφέρθηκε, αναφορικώς με την κρυοσυντήρηση του γενετικού υλικού, είτε αυτό αφορά σε γαμέτες (σπέρμα, ωάρια) είτε σε έμβρυα, απαιτείται επίσης κοινή δήλωση και των δύο. Στην περίπτωση, όμως, που ανακαλείται η συναίνεση είτε από τον άνδρα είτε από τη γυναίκα, σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 7 παράγραφος 7 του Νόμου 3305/2005, το γενετικό αυτό υλικό είτε διατίθεται για θεραπευτικούς ή ερευνητικούς σκοπούς είτε καταστρέφεται με άδεια της Αρχής, κατόπιν αιτήσεως της τράπεζας κρυοσυντήρησης. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, ερχόμαστε αντιμέτωποι, ιατροί και νομικοί, με ακόμη μία προβληματική διάταξη. Για μεν το γενετικό υλικό που αφορά σε έμβρυα, είναι προφανής ο λόγος της καταστροφής ενός γονιμοποιημένου γενετικού υλικού. Όταν, όμως, πρόκειται για σπέρμα ή ωάρια, και κυρίως για ωάρια, η καταστροφή είναι μία επίπονη διαδικασία. Μία γενναία ρύθμιση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής έθεσε το θέμα της φύλαξης των μη γονιμοποιημένων γαμετών. Η φύλαξη, όμως, χωρίς την χρήση, είναι εκ των ων ουκ άνευ!
Δεν είναι λίγες οι φορές που ακούμε τη φράση: «ο σύζυγός μου / σύντροφός μου είναι πρόθυμος να υπογράψει μία δήλωση, όπου θα γράφει πως με αφήνει να χρησιμοποιήσω τα ωάριά μου»! Αυτή η φράση αποτυπώνει στον μέγιστο βαθμό την απόγνωση των γυναικών. Θα μπορούσε να πει κανείς πως στις μέρες μας δείχνει εξωπραγματική, μήπως όμως δεν είναι; Η σκληρή απάντηση μιας άρνησης που πηγάζει από τη φράση «ο σύζυγός σας δεν είναι πάνω από τον νόμο, ούτε η δήλωση βουλήσεως τον καθιστά ισχυρότερο» γκρεμίζει κάθε ελπίδα! Μα ήταν ο νομοθέτης τόσο παράλογος; Όχι! Πριν είκοσι χρόνια που το θεμελιώδες νομοθέτημα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ξεκίνησε τη διαδρομή του στον νομικό μας πολιτισμό, δεν υπήρχε η δυνατότητα κρυοσυντήρησης του ωαρίου και συνεπώς δεν απασχόλησε κανέναν το ζήτημα της κρυοσυντήρησης του ωαρίου ούτε φυσικά και το social freezing! Το πνεύμα του νομοθέτη εστίασε στο προφανές, δηλαδή πως τα ζευγάρια, έγγαμα ή άγαμα, υποβάλλονται σε υποβοηθούμενη αναπαραγωγή με σκοπό την απόκτηση τέκνου και τη δημιουργία οικογένειας. Με τη λύση του γάμου ή τη διάσπαση της σχέσης ουσιαστικά ο αρχικός σκοπός εκλείπει, συνεπώς δεν υπάρχει λόγος να κρυοσυντηρείται το γενετικό υλικό!
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο ρόλος του άνδρα και από νομικής πλευράς είναι καθοριστικός! Ακόμη και στην παρένθετη μητρότητα, ο νομοθέτης, θέλοντας να περιχαρακώσει την οικογενειακή γαλήνη των προσώπων που μετέχουν σε αυτή τη διαδικασία, επέβαλε την υπογραφή όλων των μερών, και του συζύγου της υποψήφιας κυοφόρου, εφόσον είναι έγγαμη.
Στην μόνη περίπτωση που συναντάμε την απουσία του άνδρα, είναι στην περίπτωση της δωρεάς ωαρίων. Εκεί, θέλοντας ο νομοθέτης να εστιάσει στον αμιγώς αλτρουιστικό χαρακτήρα της δωρεάς γενετικού υλικού, αποδέσμευσε τη γυναίκα από την έγγραφη συναίνεση του συζύγου ή συντρόφου! Θεώρησε ως θεμελιώδες δικαίωμα το δικαίωμα της αυτοδιαθέσεως, κάτι που δεν ισχύει για την κρυοσυντήρηση των ωαρίων της για προσωπική μελλοντική χρήση. Από τη μία πλευρά αναγνωρίζεται στη γυναίκα-δότρια το δικαίωμα της αυτοδιαθέσεως, ενώ της απαγορεύεται το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού της! Και πώς περιορίζεται αυτό; Περιορίζεται όταν καλείται ο σύζυγος / σύντροφός της να συγκατατεθεί, ώστε να μπορέσει να κρυοσυντηρήσει το γενετικό της υλικό! Το συνταγματικό δικαίωμα του ατόμου να αναπαραχθεί, όταν και όποτε εκείνο θεωρήσει τις συνθήκες κατάλληλες, συγκρούεται μετωπικά με τη διάταξη αυτή.
Ο απεγκλωβισμός της συναίνεσης του άνδρα και το αντίστροφο για την κρυοσυντήρηση γενετικού υλικού θα βοηθήσει ποικιλοτρόπως!
Η πρόοδος της βιοτεχνολογίας και της ιλιγγιώδους ανάπτυξης των τεχνικών υποβοηθούμενης αναπαραγωγής πιέζουν πλέον σε μία κατεύθυνση διαφορετική, όπου ο νομοθέτης θα πρέπει να αφουγκραστεί και να ενεργήσει.
Μαίρη Νικολακοπούλου – Δικηγόρος
Νομική Σύμβουλος της Ελληνικής Εταιρείας Γονιμότητας και Στειρότητας και
της Ελληνικής Εταιρείας Ιατρών Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΕΛ.Ε.Ι.Υ.Α)
