Το κέντρο Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ‘FIVI’ στο Ιατρικό Διαβαλκανικό Κέντρο Θεσσαλονίκης είναι πόλος έλξης μεγάλου αριθμού ζευγαριών με προβλήματα υπογονιμότητας
Το Ιατρικό Διαβαλκανικό Κέντρο (Interbalkan European Medical Centre) είναι ένα ιδιωτικό νοσοκομείο στη Θεσσαλονίκη, μέλος του Ομίλου Ιατρικού Αθηνών, πολύ κοντά στο Αεροδρόμιο «Μακεδονία». Είναι ένα από τα πλέον σύγχρονα και πρωτοπόρα νοσοκομειακά ιδρύματα στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών, όπως π.χ. τα συστήματα ρομποτικής χειρουργικής και σύγχρονων θεραπευτικών μεθόδων από επιλεγμένους γιατρούς, μεγάλο ποσοστό των οποίων εκπαιδεύθηκε σε διακεκριμένα κέντρα της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Διαθέτει όλες τις ιατρικές ειδικότητες, με εξαιρετικές υποδομές σε ένα ασυνήθιστα πολυτελές περιβάλλον, με τον ανάλογο θετικό αντίκτυπο στην ψυχολογία των ασθενών και των συνοδών τους, παρέχοντας ιατρική υψηλού επιπέδου με γιατρούς όλων των ειδικοτήτων και εξοπλισμό αιχμής.
Ο Επιστημονικός Διευθυντής της μονάδας Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ‘FIVΙ’ στο Ιατρικό Διαβαλκανικό ομότιμος καθηγητής Μαιευτικής Γυναικολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) Ιωάννης Μ. Τζαφέτας, μας λέει περισσότερα σχετικά με αυτό.
Κύριε Τζαφέτα, πείτε μας πότε και πώς δημιουργήθηκε η μονάδα Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ‘FIVI’ και τι την ξεχωρίζει από άλλες αντίστοιχες μονάδες;
Η μονάδα ‘FIVI’ είναι μία από τις ελίτ μονάδες του Διαβαλκανικού, του σύγχρονου αυτού νοσηλευτικού ιδρύματος που κοσμεί την πόλη της Θεσσαλονίκης, με στελέχη που διαθέτουν μακροχρόνια εμπειρία δεκαετιών. Στελέχη της ‘FIVI’ υπήρξαν πρωτoπόροι στην Εξωσωματική Γονιμοποίηση (IVF) και τις συναφείς μεθόδους διερεύνησης και αντιμετώπισης της υπογονιμότητας των ζευγαριών στην Ελλάδα και με αξιόλογη διεθνή προβολή. Είναι ενδεικτικό ότι μεταξύ των 20 συνολικά αξιόλογων συνεργατών στην ομάδα συμπεριλαμβάνονται οκτώ τακτικοί καθηγητές Ιατρικής, εξειδικευμένοι στην Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή, όπως και εμβρυολόγοι με μακροχρόνια εμπειρία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (Αγγλία). Ανάλογη εμπειρία διαθέτει το νοσηλευτικό και διοικητικό προσωπικό.
Η ‘FIVI’ εγκαινιάστηκε τον Νοέμβριο του 2019 από την συνένωση δύο ιστορικών μονάδων της Θεσσαλονίκης: της μονάδας που λειτουργούσε στο Διαβαλκανικό (Thessaloniki IVF Centre) και αυτής που λειτουργούσε παράλληλα στην Κλινική ΓΕΝΕΣΙΣ (Biogenesis). Για λόγους τουλάχιστον ‘Ιστορίας της Ιατρικής’, αξίζει να σημειωθεί ότι οι παραπάνω δύο ιστορικές μονάδες, απότοκος των οποίων είναι η νέα Μονάδα ‘FIVI’, σύμφωνα με το διεθνές Μητρώο Κέντρων IVF (International IVF Registry) εμφανίζονται-κατά αλφαβητική σειρά-ως οι δύο πρώτες που λειτούργησαν στην Ελλάδα από το 1985, με τον ιδρυτικό τους τίτλο: ‘Blue Cross’ και ‘Geniki Kliniki’ IVF Units, αντίστοιχα.
Ένα από τα χαρακτηριστικά πλεονεκτήματα της μονάδας ‘FIVI’ είναι η δυνατότητα διαρκούς συνεργασίας επί 24ώρου βάσεως με γιατρούς όλων των ιατρικών ειδικοτήτων που είναι αναπτυγμένες στο Ιατρικό Διαβαλκανικό Θεσσαλονίκης, παρέχοντας άμεσα επιπρόσθετη συμβουλή και ασφάλεια, όπου και όταν χρειαστεί. Αποτέλεσε εξ αρχής συνειδητή επιλογή των γιατρών της μονάδας.
Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και Ιατρικός Τουρισμός
Κάτοικοι από ποιες περιοχές της Ελλάδας συνήθως επισκέπτονται τη νέα Μονάδα ‘FIVI’;
Αποτελεί πόλο έλξης για τους κατοίκους πρωταρχικά της Βορείου Ελλάδας και Θεσσαλίας, αλλά και από όλα τα υπόλοιπα διαμερίσματα της χώρας, όπως και από χώρες του εξωτερικού, κυρίως των Βαλκανίων, αλλά και από άλλες Ευρωπαϊκές χώρες όπως Αγγλία, Γερμανία, Αμερική και Αυστραλία.
Από τις τρεις τέσσερις τελευταίες χώρες που αναφέρατε ποια είναι τα κίνητρα που προσελκύουν ασθενείς να έρχονται στο Διαβαλκανικό, αφού ως γνωστό οι συγκεκριμένες χώρες προέλευσης διαθέτουν ιατρική υψηλού επιπέδου;
Η ερώτησή σας είναι εύλογη. Όπως και στις άλλες ειδικότητες γενικότερα, υπάρχουν συγκεκριμένα κίνητρα μεταξύ των οποίων λ.χ. βραχύτερος χρόνος αναμονής στην Ελλάδα, υψηλή ποιότητα υπηρεσιών (προσωπική φροντίδα), συνδυασμός ιατρικής φροντίδας και ψυχαγωγίας σε έναν ιδανικό τουριστικό προορισμό όπως είναι η χώρα μας. Το κόστος θεραπείας στην Ελλάδα είναι δύο έως πέντε φορές χαμηλότερο σε σχέση με άλλες χώρες, ιδιαίτερα στις αναπτυγμένες που αναφέραμε.
Η ‘διασυνοριακή φροντίδα αναπαραγωγής’, διεθνώς γνωστή ως ‘’Reproductive tourism ή “cross–border reproductive care”, εξελίσσεται σε μια εναλλακτική μορφή Τουρισμού στην αναζήτηση τρόπων αναπαραγωγής με ιατρική υποβοήθηση, με συνεχώς αναπτυσσόμενη οικονομική δραστηριότητα παγκοσμίως, πόσο μάλλον που στις μέρες μας ο κόσμος είναι καλύτερα ενημερωμένος και ταξιδεύει περισσότερο και με λιγότερα. Στην Ελλάδα επίσης ισχύει ένα συγκριτικά ευέλικτο Νομοθετικό πλαίσιο που διέπει τις μεθόδους Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, που αποτελεί κίνητρο προσέλευσης, ιδιαίτερα όσον αφορά τον δανεισμό ωαρίων και την παρένθετη μητρότητα, που σε ορισμένες άλλες χώρες απαγορεύονται. Στην Ελλάδα επιτρέπεται η δωρεά ωαρίων μέχρι την ηλικία των 50 ετών, που λόγω της πανδημίας επεκτάθηκε μέχρι το 52 (προσωρινά). Εξετάζεται μάλιστα σε παγκόσμιο επίπεδο, παρά τις σχετικές αντιρρήσεις, περαιτέρω επέκταση του ορίου εν όψει του γεγονότος ότι οι γυναίκες αναβάλλουν την μητρότητα όλο και περισσότερο λόγω της ‘κοινωνικής τους διαφοροποίησης’ στις τελευταίες δεκαετίες για λόγους σπουδών, καριέρας ή δεύτερου γάμου, κ.ά. Όσον αφορά το επίμαχο θέμα της ‘παρένθετης μητρότητας’ (surrogate pregnancy), το παγκόσμιο νομικό πλαίσιο παραμένει ετερογενές ή και ανύπαρκτο. Μερικές χώρες, όπως ο Καναδάς π.χ., απαγορεύουν τη μέθοδο με αμοιβή, ενώ η πολιτεία του Michigan δεν αναγνωρίζει τις έγγραφες νομικές δεσμεύσεις των ΗΠΑ γενικά.
Ποιοι θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως αρνητικοί παράγοντες για τον ιατρικό τουρισμό στη χώρα μας τόσο για Εξωσωματική Γονιμοποίηση όσο και για άλλες ιατρικές πράξεις;
Μελετώντας τις διεθνείς σχετικές στατιστικές, αρνητικοί παράγοντες προσέλευσης γενικά αναφέρονται: πολιτική ενίοτε αστάθεια και διαδηλώσεις στην ίδια τη χώρα μας ή και σε παρακείμενες, δυσκολίες επικοινωνίας που σχετίζονται περισσότερο με τη γλώσσα και την διαφορετική για ορισμένους ελληνική νοοτροπία, ακόμα και το συγκριτικά υψηλό κόστος σε σχέση με συγκεκριμένα Κέντρα, ιδιαίτερα Ανατολικο Ευρωπαϊκών χωρών τελευταία.
Ηλικία και Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή
Όμως, η επιτυχία της εξωσωματικής γονιμοποίησης εξακολουθεί να είναι μια πρόκληση για τις γυναίκες προηγμένης αναπαραγωγικής ηλικίας, μετά τα 40 δηλαδή. Έτσι δεν είναι;
Η ηλικία πράγματι είναι αποφασιστικής σημασίας για την αναπαραγωγική δυνατότητα των γυναικών γενικότερα, γεγονός που δυστυχώς συχνά παραβλέπεται ή αγνοείται, με αποτέλεσμα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις η δωρεά ωαρίων ή και η προσφυγή σε ‘παρένθετη μητρότητα’ να καθίστανται αναπόφευκτες.
Δωρεά ωαρίων και Παρένθετη μητρότητα
Ποιο είναι το καθεστώς της ‘παρένθετης μητρότητας’; Το Κέντρο σας εξασφαλίζει και παρένθετη μητρότητα; Υπάρχει ζήτηση για τέτοιου είδους υπηρεσίες;
Ναι, αν και δεν είναι πάντα εύκολο. Η αναζήτηση της ‘παρένθετης μητέρας’ μπορεί να γίνει από το ίδιο το ζευγάρι μέσω του συγγενικού ή φιλικού του περιβάλλοντος, όπως και με τη συμβολή των κέντρων γονιμότητας σε έναν βαθμό. Πληροφοριακά, αυτό που αναπτύσσεται δυναμικά είναι η μέθοδος της διεθνούς ‘’παρένθετης μητρότητας’’, με τη διαδικασία του Τουρισμού Αναπαραγωγής (Reproductive Tourism), όχι τόσο διαδεδομένη στην Ελλάδα. Αποτελεί μία από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες κατηγορίες διασυνοριακού ιατρικού τουρισμού. Χαρακτηρίζεται ως μια παγκόσμια ‘βιομηχανία’ πολλών δισεκατομμυρίων. Ωστόσο, σχετίζεται με ξεχωριστές προκλήσεις ηθικής και νομικής φύσεως και επικινδυνότητα, όπως λ.χ. αυξημένου ποσοστού πολυδυμίας, που συμβαίνει περισσότερο στις περιπτώσεις υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Οι συνεπαγόμενοι κίνδυνοι αφορούν και τις δύο πλευρές, κυρίως οικονομικής φύσεως (κίνδυνος εκμετάλλευσης). Αφορά κυρίως άτεκνα ζευγάρια μέσης οικονομικής κατάστασης, που αναζητούν παρένθετες μητέρες σε χώρες οικονομικά υποδεέστερες (price-sensitive) ή με καλύτερο επίπεδο ιατρικών υπηρεσιών (quality-sensitive). Συχνότερη αιτία: η περιοριστική και αυστηρή νομοθεσία και ο χρόνος αναμονής στις χώρες προέλευσης.
Υπάρχουν δύο κατηγορίες ενδιάμεσης μητρότητας: η Μαιευτική (δανεισμός μόνο της μήτρας) και η Κλασική (μήτρα και ωάρια της παρένθετης).
Παρά τις κάποιες ηθικονομικές επιφυλάξεις που έχουν εκφραστεί για τις μεθόδους απόκτησης παιδιού/ών με δωρεά ωαρίων ή ‘δανεισμό μήτρας’ άλλης γυναίκας (ενδιάμεση μητέρα), υποστηρίζεται ότι, κατά μια άποψη, αποτελούν ένα είδος εναλλακτικής λύσης προς την προ πολλού καθιερωμένη και ‘αποδεκτή’ μέθοδο της υιοθεσίας, περισσότερο όμως προσκείμενες στο άτοκο ζευγάρι. Σε αντίθεση με την υιοθεσία, το παιδί που θα γεννηθεί ύστερα από δωρεά ωαρίων θα σχετίζεται γενετικά με έναν από τους δύο υποψηφίους γονείς, τον σύζυγο (στην περίπτωση ομόλογου σπέρματος) και φυσικά με την υπογόνιμη γυναίκα, επειδή θα το κυοφορήσει. Στην περίπτωση μάλιστα της ‘παρένθετης μητρότητας’, στη μεν Μαιευτική κατηγορία (δανεισμός μόνο της μήτρας) το παιδί σχετίζεται γενετικά και με τους δύο υποψήφιους γονείς, στη δε Κλασική κατηγορία (μήτρα και ωάρια της παρένθετης μητέρας) σχετίζεται γενετικά με τον σύζυγο/σύντροφο της υπογόνιμης γυναίκας (με ομόλογο σπέρμα). Σε αντίθεση με την προ πολλού καθιερωμένη υιοθεσία, στην οποία δεν υφίσταται γενετική ή φυσική σχέση (κύηση, τοκετός) μεταξύ του παιδιού και του άτεκνου ζευγαριού, πέραν φυσικά της εξαιρετικά περιορισμένης διαθεσιμότητας παιδιών για υιοθεσία στην εποχή μας.
Ο ευρύτερος ρόλος της Εξωσωματικής Γονιμοποίησης και σε άλλους τομείς της Ιατρικής
Τι έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και ποιες είναι οι προκλήσεις για το μέλλον;
Η Εξωσωματική Γονιμοποίηση (In Vitro Fertilization IVF) και οι συναφείς μέθοδοι Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής σημείωσαν αλματώδεις εξελίξεις, από τις πλέον εντυπωσιακές στην Ιατρική της τελευταίας 50ετίας, που ξεπερνούν πλέον τα όρια της υπογονιμότητας και άπτονται πολλών άλλων ιατρικών ειδικοτήτων. Ενδεικτικό είναι ότι, σε αναγνώριση των εντυπωσιακών αυτών επιτευγμάτων, το 2012 ο Robert Edward, ο ένας από τους δύο πρωτεργάτες του IVF (ο έτερος ο Patrick Steptoe είχε ήδη αποδημήσει), τιμήθηκε με το βραβείο Nobel Ιατρικής. Είναι οι ‘πατέρες’ της Εξωσωματικής Γονιμοποίησης.
Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο αρχικός στόχος της Εξωσωματικής Γονιμοποίησης ήταν αποκλειστικά και μόνο η υποβοήθηση γυναικών με υπογονιμότητα λόγω βλάβης των σαλπίγγων. Μετά τη γέννηση του πρώτου παιδιού με τη μέθοδο αυτή το 1978, οι ενδείξεις διευρύνθηκαν ραγδαία καλύπτοντας και τις περισσότερες περιπτώσεις ανδρικής υπογονιμότητας. Με αποτέλεσμα η πολυπόθητη απόκτηση παιδιού πλέον να μην αποτελεί απλά ένα ‘όνειρο’, αλλά απτή πραγματικότητα.
Εξωσωματική Γονιμοποίηση και κληρονομικά μεταδιδόμενα νοσήματα
Ποια είναι η συμβολή των μεθόδων Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής στην αντιμετώπιση παθήσεων άλλων ιατρικών ειδικοτήτων π.χ. στην πρόληψη γέννησης παιδιών με κληρονομικά μεταδιδόμενα νοσήματα;
Η Εξωσωματική Γονιμοποίηση (IVF) εξελίσσεται σε ένα ‘όχημα’ για την αντιμετώπιση ποικιλίας παθήσεων, συχνά ανίατων ή θνησιγενών, που συνεχίζουν να ταλανίζουν την ιατρική επιστήμη διαχρονικά. Αφορά πλειάδα ιατρικών ειδικοτήτων. Ηχηρά παραδείγματα αποτελούν η διάγνωση παθήσεων σε έμβρυα πριν αυτά μεταφερθούν στη μήτρα, η αποφυγή γέννησης παιδιών με μιτοχονδριακές παθήσεις και εξαιρετικά δυσμενή πρόγνωση και οι διάφορες μέθοδοι διατήρησης της γονιμότητας, ιδιαίτερα σε νέα άτομα, και πριν αυτά υποβληθούν σε καταστροφικές για τη γονιμότητά τους θεραπείες λόγω κακοήθων παθήσεων, μεταξύ άλλων.
Θα μπορούσατε να μας περιγράψετε με λίγα λόγια μερικές από τις εντυπωσιακές όντως νέες μεθόδους και ποιος αναμένεται να είναι ο αντίκτυπος τους στην υγεία και στην ποιότητα ζωής γενικότερα;
Επειδή δεν είναι ακόμα αρκετά γνωστές στο ευρύ κοινό, θα άξιζε όντως να επεκταθούμε λίγο παραπάνω στις νέες αυτές μεθόδους, που έχουν σαν βάση την Εξωσωματική Γονιμοποίηση και αποτελούν τομές στο χώρο της Υγείας, ιδιαίτερα στο μέλλον. Μέθοδοι που επεκτείνονται στον ευρύτερο Ιατρικό κόσμο πολύ πιο πέρα από τα όρια της Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής.
Σαν παράδειγμα ας αναφερθούμε περιληπτικά στην περίπτωση του Προεμφυτευτικού Γενετικού Ελέγχου (Pre-implantation Genetic Diagnosis) για την πρόληψη γέννησης παιδιών με σοβαρές παθήσεις. Ανακοινώθηκε για πρώτη φορά το 1992 από την ερευνητική ομάδα του νοσοκομείου Hammersmith του Λονδίνου υπό τον καθηγητή Robert Winston και τον Alan Handyside, με ελληνική συμμετοχή (Ελένη Κοντογιάννη). Βασίζεται στη βιοψία των εμβρύων ύστερα από Εξωσωματική Γονιμοποίηση και έγκαιρη ανίχνευση ή αποκλεισμό από εξειδικευμένο εργαστήριο μιας κληρονομικά μεταβιβαζόμενης πάθησης πριν τη μεταφορά του/των εμβρύων στη μήτρα. Έρχεται να υποκαταστήσει και να συμπληρώσει την προ πολλού καθιερωμένη μέθοδο του ‘Προγεννητικού Ελέγχου’ που γίνεται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, η οποία όμως είναι επεμβατική (αμνιοπαρακέντηση ή βιοψία λάχνης) και προϋποθέτει αποδοχή διακοπής της εγκυμοσύνης σε περίπτωση που διαπιστωθεί ότι το έμβρυο πάσχει από σοβαρό νόσημα. Μια εξαιρετικά επώδυνη εμπειρία, ιδιαίτερα σε ζευγάρια ύστερα από μακροχρόνια υπογονιμότητα. Μειονεκτήματα που παρακάμπτονται με τη μέθοδο του Προ-εμφυτευτικού Γενετικού Ελέγχου που, παρά τις αρχικές επιφυλάξεις, καθιερώθηκε παγκόσμια. Με άλλα λόγια, είναι αυτό ακριβώς που έλεγε 2.500 χρόνια π.Χ. ο ‘Ιπποκράτης’ της Κινεζικής Ιατρικής Huang Ti: «o καλός γιατρός παρεμβαίνει πριν καλά καλά η νόσος ενοφθαλμισθεί (εγκατασταθεί)!».
Οι επιφυλάξεις που εκφράστηκαν ήταν φόβοι ότι η μέθοδος θα χρησιμοποιούνταν και για μη ιατρικούς λόγους, όπως π.χ. η επιλογή φύλου ή η δημιουργία παιδιών με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (π.χ. ευφυΐα, τρόπος συμπεριφοράς, φαινότυπος κ.ά.), που συνιστά ίσως ανήθικη πράξη. Το ερώτημα που τέθηκε ήταν το «τι σημαίνει να ζεις σε έναν κόσμο όπου το γενετικό υπόστρωμα είναι πλέον θέμα επιλογής και όχι σύμπτωσης, όπως η φύση καθορίζει μέχρι τώρα, χωρίς να έχουν ανατραπεί οι ισορροπίες;», έχοντας συγχρόνως ως αντίλογο το «πόσο υπεύθυνο είναι το να γνωρίζει κανείς ότι υπάρχει λύση αντιμετώπισης ή πρόληψης γέννησης παιδιού με σοβαρό ή θνησιγενές νόσημα και να αρνείται να την εφαρμόσει, μετακυλίοντας συχνά το πρόβλημα της φροντίδας σε τρίτους;». Στην πραγματικότητα, τέθηκε το ερώτημα «τι ισοδυναμεί περισσότερο με ‘ανήθικη’ πράξη: η εφαρμογή ή η απόρριψη της μεθόδου;» Διλήμματα που χρήζουν καλοπροαίρετης διαβούλευσης και με το κοινό, με ρεαλισμό και δίχως προκαταλήψεις… Όλες αυτές οι φοβίες μέχρι στιγμής δεν επαληθεύθηκαν, τελώντας και κάτω από απ’ τον έλεγχο της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΕΑΙΥΑ). Η μέθοδος εφαρμόζεται σε παγκόσμια κλίμακα.
Μια άλλη εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μέθοδος σε εξέλιξη, που αποτελεί επίσης προέκταση της Εξωσωματικής Γονιμοποίησης, είναι αυτή που αφορά την αντιμετώπιση των ‘μιτοχονδριακών παθήσεων’. Αποσκοπεί στην πρόληψη γέννησης παιδιών (παιδιά με τρεις βιολογικούς γονείς!) με μια μεγάλη ποικιλία κληρονομικά μεταδιδόμενων νοσημάτων, συλλήβδην γνωστών ως ‘μιτοχονδριακά νοσήματα’, με πολύ κακή πρόγνωση. Συνήθως καταλήγουν στα πρώτα 4-5 χρόνια της ζωής των ύστερα από εξουθενωτικές και απέλπιδες θεραπευτικές προσπάθειες ή και πριν ακόμα γεννηθούν. Οφείλονται στην παθολογική λειτουργία των μιτοχονδρίων τα οποία είναι μικρά οργανύλια διάσπαρτα στο πρωτόπλασμα των κυττάρων του σώματος έξω από τον πυρήνα, συμπεριλαμβανομένων και των ωαρίων. Αποτελούν το ενεργειακό κέντρο του κυττάρου. Εμπεριέχουν μια ελάχιστη ποσότητα DNA (μόνο 1% του συνόλου), ενώ το υπόλοιπο (99%) βρίσκεται στον πυρήνα του κυττάρου. Περιλαμβάνουν 37 γονίδια από το σύνολο των 23.000 γονιδίων του συνολικού γενώματος. Διαταραχές του ‘μιτοχονδριακού DNA’ ευθύνονται για την εμφάνιση των ΄μιτοχονδριακών νοσημάτων’ που αφορούν μεγάλο φάσμα ιατρικών ειδικοτήτων. Τα μιτοχόνδρια κληρονομούνται μητρικά, δηλαδή το DNA τους θα περάσει από τη μητέρα στο έμβρυο μέσω των ωαρίων της. Υπολογίζεται ότι ένα στα 3000 – 6000 παιδιά γεννιέται με κάποια ασθένεια που οφείλεται σε «ελαττωματικά» μιτοχόνδρια.
Η τεχνική για τη γέννηση παιδιών με τρεις βιολογικούς γονείς υποθέτω ότι είναι αρκετά περίπλοκη. Θα μπορούσατε με δυο λόγια να μας πείτε ποια είναι τα βασικά βήματα της μεθόδου;
Η μέθοδος διεκπεραιώνεται με την τεχνική της Εξωσωματικής Γονιμοποίησης, χρησιμοποιώντας υγιές ωάριο δότριας με φυσιολογικά μιτοχόνδρια, από το οποίο έχει αφαιρεθεί ο πυρήνας του και στη θέση του έχει μεταφερθεί ο πυρήνας του ωαρίου της πάσχουσας από παθολογικά μιτοχόνδρια. Το ωάριο που θα προκύψει αποτελείται τελικά από το υγιές ωάριο της δότριας χωρίς τον πυρήνα του, που έχει αντικατασταθεί από τον πυρήνα της πάσχουσας που φέρει φυσιολογικό DNA. Στη συνέχεια το ωάριο γονιμοποιείται με το σπέρμα του συζύγου/συντρόφου της υποψήφιας μητέρας και επακολουθεί η εμφύτευση του εμβρύου στην ίδια. Το έμβρυο που θα προκύψει θα φέρει πυρηνικό DNA των υποψήφιων γονέων του και μιτοχονδριακό DNA από το ωάριο της δότριας. Η αντικατάσταση των μιτοχονδρίων δεν επηρεάζει την εμφάνιση (φαινότυπο) και τον χαρακτήρα του παιδιού που θα γεννηθεί.
Οι ειδικοί στη ‘Μιτοχονδριακή Ιατρική’ υποστηρίζουν ότι παθήσεις προχωρημένης ηλικίας (Διαβήτης Τύπου 2, νόσος Parkinson, νόσος Alzheimer κ.ά.) επίσης εμφανίζουν επίκτητες μιτοχονδριακές δυσλειτουργίες.
Ποια είναι μέχρι σήμερα τα αποτελέσματα; Εφαρμόζεται η μέθοδος στην Ελλάδα;
Κατ’ αρχήν, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η μέθοδος δεν προορίζεται για την αντιμετώπιση υπογονιμότητας, αλλά για άτομα (γυναίκες) που πάσχουν από μιτοχονδριακές παθήσεις, με σκοπό την αποφυγή μεταβίβασης των σοβαρών αυτών παθήσεων στις επόμενες γενιές. Επειδή αφορά παρέμβαση στο γενετικό υλικό των ωαρίων, επί του παρόντος η μέθοδος επιτρέπεται μόνο για ερευνητικούς σκοπούς. Παρ’ ότι έχουν γεννηθεί παιδιά υγιή με φυσιολογική ανάπτυξη, το FDA (Food and Drug Administration), λόγω προβληματισμών ασφάλειας και ηθικών αναστολών που εκφράστηκαν -όπως είχε συμβεί και στην περίπτωση του Προεμφυτευτικού ελέγχου που προαναφέραμε- παρενέβη και διέκοψε την εφαρμογή αυτής της πολλά υποσχόμενης μεθόδου ίσως για το μέλλον. Ωστόσο, το Κοινοβούλιο της Μεγάλης Βρετανίας, συνεκτιμώντας τη σοβαρότητα των μιτοχονδριακών παθήσεων, είναι η μοναδική χώρα μέχρι σήμερα που ενέκρινε το 2017 την εφαρμογή της μεθόδου ύστερα από έντονο debate, με τον πρωθυπουργό της χώρας David Cameron να έχει δηλώσει ότι: «παιδιά με τρεις γενετικούς γονείς μπορεί να αποτελέσουν απειλή για το ανθρώπινο γένος» και με την Sharon Bernardi που είχε κληθεί να παρουσιάσει τη δική της τραγική εμπειρία (είχε χάσει εφτά παιδιά λόγω μιτοχονδριοπάθειας) να αντιλέγει: «Η ‘ευγονία’ είναι δικαίωμα κάθε ανθρώπου, έτσι και η αντικατάσταση (παθολογικών) μιτοχονδρίων»…
Ο ρόλος των μεθόδων Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής στη ‘διατήρηση της γονιμότητας’
Αναφερθήκατε προηγουμένως στη συμβολή των μεθόδων Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής στη διατήρηση της γονιμότητας σε διάφορες κατηγορίες ανθρώπων. Θα θέλατε να αναφερθείτε σ’ αυτό;
Στις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα οι εξελίξεις στην Ανθρώπινη Αναπαραγωγή υπήρξαν εντυπωσιακές. Ανάλογες υπήρξαν και αυτές στον τομέα της Ογκολογίας, με αποτέλεσμα σήμερα μέχρι και το 90% των νέων που προσβάλλονται από κάποια μορφή καρκίνου να αποθεραπεύονται ή η πάθησή τους να μεταπίπτει σε χρόνια μορφή. Ο αριθμός των νέων καρκινοπαθών που επιβιώνουν οριστικά ευτυχώς αυξήθηκε σημαντικά. Εκτιμάται ότι, κατά προσέγγιση, σε κάθε 250 ενήλικες αντιστοιχεί ένας/μία που είχε προσβληθεί από καρκίνο στο παρελθόν και έχει αποθεραπευτεί. Συνολικά, σε ολόκληρη τη χώρα αντιστοιχούν 45-50.000 άτομα, με ανοδική τάση, που ανήκουν στην κατηγορία αυτή, ένας αριθμός όχι αμελητέος, σε μια κοινωνία που απειλείται από σοβαρού βαθμού υπογεννητικότητα, που επιδεινώνεται από τα υψηλά ποσοστά μετανάστευσης νέων, κυρίως της αναπαραγωγικής ηλικίας. Δυστυχώς, όμως, επιθετική χημειο ή ακτινοθεραπεία και ριζικές χειρουργικές επεμβάσεις συχνά οδηγούν σε απώλεια της γονιμότητας. Χημειοθεραπεία με κυκλοφωσφαμίδη λ.χ., σύμφωνα με επίσημες δημοσιεύσεις, προκαλεί 4πλάσια αύξηση ωοθηκικής ανεπάρκειας στις ηλικίες κάτω των 18 ετών και 27πλάσια μεταξύ 21 και 25. Όσον αφορά την ακτινοθεραπεία, ενώ για συμπαγείς όγκους απαιτείται προληπτική δόση (adjuvant) 40-60 Gy και για θεραπευτική 60-80 Gy, πολύ μικρές δόσεις των 5-20 Gy επαρκούν για να προκαλέσουν 100% ωοθηκική ανεπάρκεια σε άτομα της αναπαραγωγικής ηλικίας (15-45 ετών).
Όσο βελτιώνονται τα ποσοστά επιβίωσης καρκινοπαθών, παράλληλα πολλαπλασιάζονται οι παρενέργειες και οι επιπλοκές των αντικαρκινικών θεραπειών, συμπεριλαμβανομένων των επιπτώσεων στη γονιμότητα, από την καταστροφή των γαμετών μέχρι και την αδυναμία παραγωγής ορμονών από την υπόφυση και τις γονάδες. Είναι αυτό το πλαίσιο σκέψης από το οποίο αναδύεται ο ρόλος της νέας υποειδικότητας της Oncofertility, η οποία επιχειρεί να συγκεράσει το μέχρι πρόσφατα εκ διαμέτρου αντίθετο πεδίο της Ογκολογίας με αυτό της Γονιμότητας. Μέλημα των ερευνητών της Oncofertility αποτελεί η επαρκής ενημέρωση όσον αφορά τον κίνδυνο ιατρογενών επιπτώσεων των αντικαρκινικών θεραπειών, φαρμακευτικών ή χειρουργικών, στα όργανα της αναπαραγωγής και η καθιέρωση στρατηγικών που θα διατηρήσουν ή θα αποκαταστήσουν την αναπαραγωγική λειτουργία.
Οι εξελίξεις στην Ογκολογία βελτιώνονται παράλληλα με αυτές της Αναπαραγωγικής Ιατρικής και από κοινού επαυξάνουν τις δυνατότητες διατήρησης της γονιμότητας στις γυναίκες, τους άνδρες και τα παιδιά.
Μόλις αναφερθήκατε στη νέο ιδρυθείσα ειδικότητα ‘Oncofertility’. Ενημερώστε μας σχετικά για τη νέα αυτή ελπιδοφόρο εξέλιξη στον τομέα της Ογκολογίας και της Αναπαραγωγής.
Στο παρελθόν η σχέση ογκολόγων αιματολόγων και ιατρών ανθρώπινης αναπαραγωγής που ασχολούνταν με την υπογονιμότητα ήταν ελάχιστη ή σχεδόν ανύπαρκτη και περιοριζόταν στο επίπεδο κυρίως της ακαδημαϊκής ενημέρωσης. Οι πρώτοι είχαν σαν στόχο τη διατήρηση στη ζωή ασθενών με κακή πρόγνωση, κυρίως λόγω κακοήθων παθήσεων διαφόρων οργάνων και του αίματος, ενώ το κύριο αντικείμενο των δεύτερων ήταν σχεδόν αποκλειστικά νέα υγιή ζευγάρια στην προσπάθειά τους να τεκνοποιήσουν. Αυτά μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Στα τελευταία χρόνια, μια συνεχώς επεκτεινόμενη συνεργασία των δύο αυτών υποειδικοτήτων, με κοινό αντικείμενο τη διερεύνηση των επιπτώσεων των διαφόρων μορφών καρκίνου και των εφαρμοζόμενων θεραπευτικών μεθόδων στη μελλοντική γονιμότητα των ασθενών αυτών και το αντίστροφο, δηλαδή των πιθανών καρκινογόνων επιπτώσεων της υπογονιμότητας και των αντίστοιχων θεραπευτικών μεθόδων, οδήγησε στην ίδρυση μιας νέας ειδικότητας. Η Teresa Woodruff, Καθηγήτρια Μαιευτικής στο Northwestern University στο Σικάγο των ΗΠΑ (από έτους στο State University του Μίτσιγκαν), πρότεινε τον τίτλο “Oncofertility” στη νέα ειδικότητα έχοντας σκοπό να φέρει κοντά Ογκολόγους και ιατρούς της Αναπαραγωγής -πρωταρχικά Γυναικολόγους- σε μια ευρύτερη διεπιστημονική συνεργασία, με τη συμμετοχή επίσης πλειάδας άλλων ειδικοτήτων. Η κλινική φροντίδα αυτών των ασθενών μπορεί να αφορά διατήρηση της γονιμότητας πριν οποιαδήποτε θεραπευτική παρέμβαση, όπως επίσης οικογενειακό προγραμματισμό, σύνθετη μέθοδο αντισύλληψης κατά περίπτωση και δια βίου ορμονική υποστήριξη στα άτομα που επιβιώνουν. Ο ιατρικός κόσμος χρειάζεται να προσφέρει έγκαιρη και κατανοητή ενημέρωση στους ασθενείς όσον αφορά τις διατιθέμενες επιλογές διατήρησης της γονιμότητας. Αυτό μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα ζωής τους στην περίοδο μετάπτωσής τους από ασθενείς σε επιβιώσαντες.
Η Μονάδα Γονιμότητας IVF ‘FIVI’ ως νέο συνεργαζόμενο μέλος του ‘ONCOFERTILITY Consortium’ (Open partner)
Η νέο ιδρυθείσα διεθνής οργάνωση ‘ONCOFERTILITY Consortium’ στο ‘newsletter’ της (Ιούλιος 2020) ανακοίνωσε επίσημα την ένταξη της Μονάδας Γονιμότητας IVF ‘FIVI’ του Ιατρικού Διαβαλκανικού Θεσσαλονίκης ως νέο συνεργαζόμενο μέλος (Open partner) του διεθνούς δικτύου ‘ONCOFERTILITY Consortium’. Ισχύει αυτό;
Ναι, έτσι είναι. Πρόκειται για το πρώτο μάλλον κέντρων στη χώρα μας, μεταξύ άλλων επώνυμων κέντρων σε παγκόσμια κλίμακα, κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες της Β. Αμερικής.
Όσον αφορά το διαδικαστικό μέρος, ποιες είναι οι βασικές μέθοδοι διατήρησης της γονιμότητας γενικότερα στα πλαίσια της Oncofertility;
Για λόγους οικονομίας χρόνου, θα αναφέρω μόνο επιγραμματικά τις βασικότερες, όπως:
α) Διατήρηση της γονιμότητας εν όψει Χημειο Ακτινοθεραπείας: Η κρυοσυντήρηση εμβρύων στις περιπτώσεις αυτές αποτελεί τη μόνη καθιερωμένη μέθοδο διατήρησης της γονιμότητας. Όμως προϋποθέτει μετεφηβική ηλικία της ασθενούς και ύπαρξη συντρόφου ή δότη σπέρματος. Η ωοθηκική διέγερση δυστυχώς δεν είναι πάντα ενδεικνυόμενη, όταν η Χημειοθεραπεία επιβάλλεται άμεσα ή αντενδείκνυται, ανάλογα με τη μορφή κακοήθειας.
β) Κρυοσυντήρηση ωοθηκικού ιστού για επανεμφύτευση μετά τη θεραπεία και ίαση της νόσου. Αποτελεί τη μόνη δυνατή εναλλακτική μέθοδο της κρυοσυντήρησης εμβρύων που αναφέραμε. Ενδείκνυται σε περιπτώσεις κακοήθων παθήσεων πριν την χημειο-ακτινοθεραπεία, όπως και σε σοβαρές καλοήθεις παθήσεις, π.χ. υποτροπιάζουσα ενδομητρίωση, υποτροπιάζοντα κυσταδενώματα ωοθηκών, αιμοσφαιρινοπάθειες, αυτο-άνοση θρομβοπενία. Ανάλογα με την περιοχή επανεμφύτευσης του ωοθηκικού ιστού (λαπαροσκοπικά) διακρίνεται σε Ορθοτοπική (στην περιοχή της ωοθήκης) και Ετεροτοπική (στο αντιβράχιο ή στο κοιλιακό τοίχωμα). Η μέθοδος δεν πρέπει να καταστεί επιβλαβής για την υγεία της ασθενούς λόγω π.χ. καθυστέρησης της αντικαρκινικής θεραπείας ή επανεισαγωγής υπολειμματικών καρκινικών κυττάρων αργότερα (κυρίως σε αιματογενείς μορφές καρκίνου). Μεταμόσχευση μεμονωμένων ωοθυλακίων ίσως αποτελέσει ενδιαφέρουσα προοπτική.
γ) Κρυοσυντήρηση (κατάψυξη ωαρίων) για κοινωνικούς λόγους. Αφορά τη μέθοδο διατήρησης της γονιμότητας μιας γυναίκας ώστε να τεκνοποιήσει αργότερα, ακόμα και μετά την εμμηνόπαυση, στα επιτρεπόμενα χρονικά όρια. Διαδικαστικά περιλαμβάνει φαρμακευτική διέγερση των ωοθηκών παρεμφερή με την κλασική Εξωσωματική Γονιμοποίηση μέχρι τη φάση της ωοληψίας, χωρίς όμως γονιμοποίηση των ωαρίων και εμβρυομεταφορά. Είναι μια μέθοδος που κερδίζει έδαφος εν όψει κυρίως της διαρκώς αυξανόμενης ηλικίας των γυναικών για δημιουργία οικογένειας.
Η συνεχιζόμενη αύξηση των περιστατικών καρκίνου είναι τα ‘δυσάρεστα νέα’. Σε πρόσφατη ανακοίνωση της Αμερικανικής Ογκολογικής Εταιρείας, στα επόμενα 20 χρόνια τα ποσοστά καρκίνου θα αυξηθούν περισσότερο από 50%, με το 10% να αφορά άτομα κάτω των 40 ετών (>135.000/ετησίως στις ΗΠΑ).Το CNN το χαρακτήρισε ως «επικείμενη ανθρώπινη καταστροφή» (imminent human disaster). Οι πρόοδοι, όμως, στην Ογκολογία σε συνδυασμό με τις εντυπωσιακές εξελίξεις των τελευταίων χρόνων στην Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή αποτελούν τα ‘αισιόδοξα νέα’. Σύμφωνα με τον καταστατικό χάρτη των Ηνωμένων Εθνών περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, «Όλοι, άνδρες και γυναίκες, χωρίς Εθνική, θρησκευτική ή φυλετική διάκριση, διατηρούν το δικαίωμα στην αναπαραγωγή και στη δημιουργία οικογένειας». Το ίδιο θα πρέπει να ισχύει και για τους καρκινοπαθείς που έχουν αποθεραπευτεί. Η επιτυχής θεραπεία της υπογονιμότητας υπήρξε ο κύριος στόχος στις τελευταίες δεκαετίες. Η διατήρηση της γονιμότητας πλέον αποτελεί τη νέα πρόκληση.
Η Μονάδα Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ‘FIVI’, ενεργό συνεργαζόμενο Μέλος (Open Partner) του διεθνούς δικτύου Oncofertility Consortium στις ΗΠΑ, στοχεύει και αισιοδοξεί να εξελιχθεί σε στενή συνεργασία με Ογκολόγους και πολλούς άλλους ειδικούς του Διαβαλκανικού (βιολόγους, ψυχολόγους, ουρολόγους, παιδιάτρους, νομικούς κ.ά.), σε Κέντρο αναφοράς στον αναδυόμενο αυτόν νέο Τομέα της Ιατρικής.
WHO IS WHO
Ιωάννης Μεν. Τζαφέττας MD, FRCOG, PhD, MFPA
Ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής ΑΠΘ
Αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ
Εκπαίδευση Μετεκπαίδευση: Αγγλία (6ετία) Ιατρική Σχολή νοσοκομείου St.Thomas’ Λονδίνου
Τακτικός Καθηγητής/Διευθυντής Β’ Μαιευτικής & Γυναικολογικής Κλινικής στο ΑΠΘ (7ετία)
Μέλος και FELLOW του Βασιλικού Κολλεγίου Μαιευτήρων και Γυναικολόγων του Λονδίνου
Ιδρυτής και Πρόεδρος της Hellenic Representative Committee του παραπάνω Κολλεγίου για Ελλάδα και Κύπρο
Ιδρυτής διεθνούς εξεταστικού κέντρου του Κολεγίου με έδρα τη Θεσσαλονίκη και υπεύθυνος των εξετάσεων MRCOG (ένα από τα δύο που λειτουργούν στην Ευρώπη εκτός UK).
1ος Αντιπρόεδρος της Ένωσης Μαιευτήρων και Γυναικολόγων Ελλάδος (10ετία)
Μεταξύ άλλων αντιπρόεδρος του ΔΙΟΣ και μέλος του ΔΣ (International Medicus Olympicus Association)
Kύρια υποειδικότητα: ‘Ιατρική της Αναπαραγωγής’ με ειδικό ενδιαφέρον στην ‘Εμβρυομητρική Ιατρική’
Επιστημονικός Διευθυντής Μονάδας Εξωσωματικής Γονιμοποίησης ‘FIVI’ Ιατρικό Διαβαλκανικό Θεσσαλονίκης
Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών για την 20ετή του έρευνα με την Αυστριακή Elvira Konecny με θέμα: ‘Nikolaus Dumba’ (1830-1900): Μαικήνας της μουσικής και αναμορφωτής της νεότερης Βιέννης. Μεγάλος ευεργέτης του ΕΚΠΑ.
Παντρεμένος με την Σάντρα Τζαφέττα/Whiting από το Κεντ της Αγγλίας
Ιωάννης Μ. Τζαφέτας
Επιστημονικός Διευθυντής της μονάδας Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ‘FIVΙ’ στο Ιατρικό Διαβαλκανικό
Oμότιμος καθηγητής Μαιευτικής Γυναικολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ)
Συνέντευξη Φλώρα Κασσαβέτη – Δημοσιογράφος Υγείας και Ευεξίας