Ενημέρωση και Συγκατάθεση Ασθενών στην Υποβοηθουμένη Αναπαραγωγή
Μία ουσιώδης ρύθμιση του νομοθετικού πλαισίου για την υποβολή στην ανθρώπινη αναπαραγωγή είναι η συναίνεση των προσώπων που πρόκειται να υποβληθούν σε αυτή, προκειμένου να αποκτήσουν τέκνο.
Ο νομοθέτης με τη διάταξη του άρθρου 1456 του ΑΚ όρισε ανά περίπτωση ασθενών (έγγαμων, συμβιούντων και άγαμης μοναχικής γυναίκας) τον τύπο σύμφωνα με τον οποίο τα πρόσωπα που υποβάλλονται σε ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (Ι.Υ.Α.) θα πρέπει να συναινούν εγγράφως σε κάθε ιατρική πράξη που αποβλέπει σε αυτή από το προσωπικό των μονάδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (Μ.Ι.Υ.Α.).
Βασικός όρος και προϋπόθεση της συναίνεσης αυτής είναι η ενημέρωση του ασθενούς, όπως αυτή αποτυπώνεται στο άρθρο 5 του Ν. 3305/2005: «Τα πρόσωπα που επιθυμούν να προσφύγουν ή να συμμετάσχουν σε μεθόδους Ι.Υ.Α ενημερώνονται από το επιστημονικό προσωπικό των Μ.Ι.Υ.Α., λεπτομερώς και με τρόπο κατανοητό, ως προς τη διαδικασία, τις εναλλακτικές λύσεις, τα αναμενόμενα αποτελέσματα και τους πιθανούς κινδύνους από την εφαρμογή των μεθόδων αυτών. Η ενημέρωση αυτή καλύπτει επίσης τις κοινωνικές, ηθικές, νομικές και οικονομικές συνέπειες της εφαρμογής των μεθόδων Ι.Υ.Α.
Η ενημέρωση μπορεί φυσικά να είναι και προφορική, σε κάθε όμως περίπτωση κατανοητή για τα υποβοηθούμενα πρόσωπα. Αρμόδιο για αυτήν τυγχάνει το επιστημονικό προσωπικό των Μ.Ι.Υ.Α. το οποίο έχει την απαιτούμενη γνώση και εξειδίκευση. Με τον όρο επιστημονικό προσωπικό εννοούμε τον ιατρό φυσικά, τον εμβρυολόγο που θα παρέχει όλες τις απαιτούμενες πληροφορίες για τη γονιμοποίηση, την κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού, την προεμφυτευτική γενετική διάγνωση κλπ, τη μαία, αλλά τα τελευταία χρόνια και τον νομικό σύμβουλο. Η ενημέρωση αυτή κατά το πνεύμα του νομοθέτη κρίνεται αναγκαία, διότι τα/ το πρόσωπα/ο που θα συναινέσουν θα πρέπει να έχουν μία άκρως εμπεριστατωμένη γνώση για τις μεθόδους αυτές, ώστε η απόφαση που θα λάβουν για την υποβολή τους σε Ι.Υ.Α. να είναι προϊόν ώριμης σκέψης. Η απουσία της ενημέρωσης κατά μία άποψη, καθιστά «ανίσχυρη» τη συναίνεση.
Η τοποθέτηση αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ακραία σε κάποιες περιπτώσεις (η απουσία της οικονομικής ενημέρωσης για το κόστος της Ι.Υ.Α.). Αντίθετα, η έλλειψη της ενημέρωσης του συζύγου στη συναίνεση για την υποβολή τους σε ετερόλογη γονιμοποίηση με δωρεά σπέρματος, αναφορικώς με την απώλεια του δικαιώματός του να προσβάλει την πατρότητα του παιδιού που θα γεννηθεί, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 1471 παρ. 2 ΑΚ είναι μία ουσιώδης παράλειψη, που δύναται να καταστήσει άκυρη τη συναίνεση του ζεύγους. Κατά την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα και την Βιοϊατρική (Σύμβαση Οβιέδο) γίνεται δεκτό, ότι είναι άκυρη η μη ενημερωμένη συναίνεση. Κατά συνέπεια, η ενημέρωση των ασθενών και των προσώπων που θα υποβληθούν σε μέθοδο Ι.Υ.Α. είναι όρος της ισχύος της έγγραφης συναίνεσης που έπεται.
Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 1456 του ΑΚ καθώς και το άρθρο 7 παρ. 6, 8 παρ.3 του Ν. 3305/05, η συναίνεση των προσώπων είναι υποχρεωτική για κάθε ιατρική πράξη που αποβλέπει στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Ο διαχωρισμός δε των προσώπων αυτών σε έγγαμους, μόνιμους συντρόφους και την άγαμη μοναχική γυναίκα είναι δηλωτικός της φιλελεύθερης προσέγγισης του νομοθέτη για τη δημιουργία οικογένειας και με άλλα σχήματα. Εννοείται φυσικά, πως η αναφορά σε μόνιμους συντρόφους απευθύνεται στα ετερόφυλα ζευγάρια. Ομοίως και για την άγαμη γυναίκα, όπου δημιουργείται η κοινωνική αποδοχή της ίδρυσης μονογονεϊκής οικογένειας.
Ειδικότερα: Για τα έγγαμα ζευγάρια η συναίνεση δίδεται με ένα απλό έγγραφο της Μονάδας Ι.Υ.Α.
Ο έγγραφος αυτός τύπος κατοχυρώνει αφενός τον θεράποντα ιατρό που θα προβεί σε ιατρική πράξη, αλλά και αφετέρου το παιδί που πρόκειται να γεννηθεί, δεδομένου ότι η διάταξη του άρθρου 1471 παρ.2 του αριθ.2 ΑΚ ορίζει ρητά, ότι η πατρότητα του παιδιού είναι απρόσβλητη από οποιονδήποτε, αν ο σύζυγος είχε συγκατατεθεί στην υποβολή της συζύγου στην τεχνητή γονιμοποίηση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δε, παρουσιάζει η διάταξη αυτή η οποία δεν κάνει καμία διάκριση ανάμεσα στην ομόλογη γονιμοποίηση και την ετερόλογη με δωρεά σπέρματος, αφού για την μεν πρώτη περίπτωση δεν τίθεται θέμα προσβολής. Κατά μία άποψη αυτό θα μπορούσε να αιτιολογηθεί, πως υπό μία έννοια ο σκοπός της κοινής συναίνεσης των συζύγων υποδηλώνει την απόφασή τους να γίνουν γονείς.
Μία απόφαση η οποία λαμβάνεται από τον πυρήνα της σχέσης των δύο συζύγων, ανεξαρτήτως από το ποιος τελικά πάσχει ή αν πάσχουν και οι δύο. Για τον λόγο αυτό εξάλλου, παρά το γεγονός ότι ο σύζυγος σπανίως υποβάλλεται σε ιατρική πράξη, πόσο δε μάλλον στην ετερόλογη γονιμοποίηση όπου χρησιμοποιείται σπέρμα τρίτου δότη, η συναίνεση για την ιατρική πράξη στην Ι.Υ.Α. απαιτείται. Είναι μία κοινή απόφαση για την υποβολή σε θεραπευτική αγωγή. Στην Ι.Υ.Α. τα πρόσωπα που συμμετέχουν πρέπει να είναι ενήλικα, ιδίως εάν δεχτούμε κι όχι αδίκως, την άποψη ότι οι συναινέσεις των διατάξεων του άρθρου 1456 ΑΚ έχουν δικαιοπρακτικό χαρακτήρα, εξαιρουμένης της περιπτώσεως που προβλέπει ο νόμος για τους ανηλίκους, λόγω σοβαρού νοσήματος που επισύρει κίνδυνο στειρότητας. Η άποψη αυτή στηρίζεται κυρίως στον τρόπο που λειτουργούν αυτές οι συναινέσεις, όπου εκτός του χαρακτήρα τους ως συναινέσεις ιατρικών πράξεων, επεκτείνονται και στο πεδίο της συγγένειας του παιδιού που θα γεννηθεί.
Για τα ζευγάρια μόνιμων συντρόφων που τελούν σε ελεύθερη ένωση, καθώς και την άγαμη μοναχική γυναίκα, η έγγραφη συναίνεση δίνεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο.
Η ratio αυτής της διάταξης είναι η υποβολή των μονίμων συντρόφων, αφενός στη σοβαρή και υπεύθυνη σκέψη της απόκτησης απογόνων, αλλά συγχρόνως και της εκούσιας αναγνώρισης του τέκνου που θα γεννηθεί, ανεξαρτήτως από το εάν θα χρησιμοποιηθεί ή όχι σπέρμα τρίτου δότη. Ομοίως και η άγαμη μοναχική γυναίκα θα πρέπει να συναινέσει σε κάθε ιατρική πράξη με συμβολαιογραφικό έγγραφο. Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί τον δικαιολογητικό λόγο αυτής της διάταξης, αφού η άγαμη γυναίκα κινείται σε προσωπική βάση. Η διάταξη αυτή ουσιαστικά επιβάλλεται αναλογικά και για λόγους ομοιομορφίας με την άγαμη γυναίκα που συμβιώνει με μόνιμο σύντροφο. Κι εδώ ο νομοθέτης επιδιώκει η απόφαση αυτή, της ίδρυσης μονογονεϊκής οικογένειας, να είναι προϊόν συνειδητής και ώριμης απόφασης.
Και στις τρεις ως άνω περιπτώσεις θα πρέπει, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 1459 ΑΚ, τα πρόσωπα που προσφεύγουν σε τεχνητή γονιμοποίηση να αποφασίζουν με κοινή δήλωση τους προς τον ιατρό ή τον υπεύθυνο της Μονάδας, πριν την έναρξη της σχετικής διαδικασίας, για την τύχη του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού. Η δήλωση αυτή θα πρέπει να αναγράφεται στην αρχική συναίνεση των προσώπων που υποβάλλονται σε Ι.Υ.Α. Υπάρχει και η άποψη πως θα μπορούσε να αποτελεί και ξεχωριστό έγγραφο. Όλων των τύπων οι συγκαταθέσεις πρέπει να φυλάσσονται από τον υπεύθυνο ιατρό στη Μονάδα Ι.Υ.Α.
Οι ως άνω συναινέσεις ανακαλούνται με τον ίδιο τύπο. Για τη διαδικασία της ανάκλησης και τις συνέπειές της θα ασχοληθούμε σε μεταγενέστερο χρόνο.
Τέλος, θα πρέπει να τονισθεί πως η παράλειψη της δήλωσης των απαιτούμενων συναινέσεων επισύρει ποινικές κυρώσεις για τον ιατρό (χωρίς να αποκλείεται η ιατρική αστική του ευθύνη) και σοβαρές διοικητικές κυρώσεις για τη Μονάδα (προσωρινή ανάκληση της άδειας λειτουργίας της από τρεις έως έξι μήνες και, σε περίπτωση επανάληψης τελέσεως της παράβασης, οριστική ανάκληση της αδείας).
Μαίρη Νικολακοπούλου
Νομική Σύμβουλος της ΕΛ.Ε.Ι.Υ.Α (Ελληνικής Εταιρείας Γονιμότητας Και Στειρότητας)
