Υιοθεσία: 10 ερωτήσεις – απαντήσεις
1.Ποιος έχει δικαίωμα να υιοθετήσει ένα παιδί στην Ελλάδα;
Στην Ελλάδα μπορούν να υιοθετήσουν από κοινού παιδί τα παντρεμένα ζευγάρια. Σε αυτή την περίπτωση το παιδί καθίσταται νομικά κοινό τέκνο των συζύγων. Υπενθυμίζω ότι ο γάμος στην Ελλάδα αφορά μόνο πρόσωπα διαφορετικού φύλου. Επίσης μπορεί να υιοθετήσει παιδί και μεμονωμένο άτομο, είτε παντρεμένο (οπότε απαιτείται για την υιοθεσία η συναίνεση του συζύγου του) είτε ανύπαντρο με σύμφωνο συμβίωσης (οπότε απαιτείται, σύμφωνα με ερμηνευτική άποψη, γιατί ο νόμος δεν το προβλέπει ρητά, η συναίνεση του συντρόφου του) είτε άτομο χωρίς σύζυγο ή σύντροφο.
2.Αν θέλω να υιοθετήσω ένα παιδί, πρέπει οπωσδήποτε να συμφωνήσει και ο/η σύζυγός μου;
Η συναίνεση του συζύγου του υιοθετούντος είναι, όπως προανέφερα, υποχρεωτική, εκτός αν ο σύζυγος βρίσκεται σε νομική (λ.χ. δικαιοπρακτική ανικανότητα) ή πραγματική (λ.χ. έχει εξαφανιστεί) αδυναμία συναίνεσης. Επίσης, αν οι σύζυγοι βρίσκονται σε διάσταση και ο σύζυγος του υιοθετούντος αρνείται τη συναίνεσή του στην υιοθεσία, η τελευταία μπορεί να μην απαιτηθεί, αν η άρνησή του φέρει τα στοιχεία της κατάχρησης δικαιώματος.
3.Στην υιοθεσία πρέπει να συμμετέχουν με κάποιον τρόπο και οι φυσικοί γονείς του παιδιού;
Οι φυσικοί γονείς συναινούν υποχρεωτικά στην υιοθεσία του παιδιού τους, εκτός αν λόγω βαριών παραπτωμάτων έχουν εκπέσει από τη γονική μέριμνα ή είναι ανίκανοι για δικαιοπραξία ή είναι ειδικά ανίκανοι για συναίνεση στην υιοθεσία. Η απλή αφαίρεση της άσκησης της γονικής μέριμνας ή της επιμέλειας δεν αναιρεί την προϋπόθεση της συναίνεσης των φυσικών γονέων στην υιοθεσία ανηλίκου. Η συναίνεση αυτή μπορεί να «αναπληρώνεται» από το δικαστήριο μόνο υπό αυστηρές προϋποθέσεις (λ.χ. άγνωστη διαμονή του γονέα, παιδί έκθετο, καταχρηστική άρνηση της συναίνεσης υπό ορισμένους όρους και περιστάσεις). Η συναίνεση του βιολογικού πατέρα απαιτεί να είναι και νομικός πατέρας, δηλαδή είτε να υπάρχει τεκμαιρόμενη πατρότητά του λόγω γάμου είτε να έχει αναγνωρίσει, εκούσια ή δικαστικά, το παιδί.
4.Αν δεν υπάρχουν φυσικοί γονείς (π.χ. εγκαταλελειμένα παιδιά), ποια διαδικασία ακολουθείται;
Αν δεν υπάρχουν φυσικοί γονείς πρέπει να ερευνηθεί μήπως υπάρχει επίτροπος, γιατί σε αυτή την περίπτωση απαιτείται η δική του συναίνεση. Αν δεν υπάρχει επίτροπος, η συναίνεση των φυσικών γονέων αναπληρώνεται από το δικαστήριο που δικάζει την αίτηση υιοθεσίας. Ο νόμος προβλέπει αυτή την αναπλήρωση «αν οι γονείς είναι άγνωστοι ή το τέκνο είναι έκθετο». Δεν είναι όμως αυτή η περίπτωση αν το παιδί είναι γνωστών γονέων, αλλά έχει εγκαταλειφθεί από αυτούς, γιατί τότε απαιτείται η συναίνεση των γονέων, κατά την απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα, εκτός αν οι γονείς είναι άγνωστης διαμονής, οπότε και πάλι προβλέπεται η αναπλήρωση της συναίνεσής τους.
5.Θέλω να υιοθετήσω, αλλά δεν θα ήθελα να πάρει δημοσιότητα το θέμα. Πώς μπορεί να γίνει αυτό;
Το θέμα έτσι κι αλλιώς δεν παίρνει δημοσιότητα, καθώς υπάρχουν διατάξεις στο νόμο που κατοχυρώνουν μια μορφή «απορρήτου» της υιοθεσίας, λ.χ. χρήση ψευδωνύμων στη δικογραφία, καταχώριση της υιοθεσίας σε ειδικό απόρρητο βιβλίο, μη αναφορά στο απόσπασμα ληξιαρχικής πράξης γέννησης. Βέβαια, μετά το νέο νόμο 4538/2018, που προβλέπει την τήρηση μητρώων για τις υιοθεσίες, το απόρρητο της υιοθεσίας εξαρτάται από την ασφάλεια των μητρώων αυτών.
6.Γίνεται κάποιος έλεγχος από το κράτος σε όσους θέλουν να υιοθετήσουν;
Όταν η υιοθεσία είναι ιδιωτική, δηλαδή οι υποψήφιοι θετοί γονείς και οι φυσικοί έρχονται σε απευθείας επαφή μεταξύ τους, απαιτείται έλεγχος και σύνταξη έκθεσης από την κοινωνική υπηρεσία. Προβλέπεται όμως ότι αν αυτή η έκθεση καθυστερήσει να κατατεθεί στο δικαστήριο, μπορεί να δικαστεί η υπόθεση και χωρίς έκθεση. Επίσης με το νέο νόμο 4538/2018 προβλέπεται η εγγραφή παιδιών, γονέων και υιοθεσιών σε διάφορα κρατικά μητρώα, μετά από την τήρηση κάποιας διαδικασίας και την υποβολή δικαιολογητικών. Όταν η υιοθεσία αφορά παιδί που βρίσκεται σε δομή προστασίας, ο έλεγχος που γίνεται είναι εντονότερος, και ακολουθεί τα κριτήρια που έχει θέσει ο εκάστοτε φορέας.
7.Πόσο χρόνο περίπου παίρνουν όλες οι διαδικασίες;
Αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί γενικά, γιατί εξαρτάται από το φόρτο εργασίας των αρμόδιων Πρωτοδικείου και κοινωνικής υπηρεσίας. Εξάλλου με το νέο νόμο, μέχρι να γίνει σαφές πώς θα εφαρμοστεί στην πράξη, θα υπάρξουν κάποιες πρόσθετες καθυστερήσεις.
8.Όταν η υιοθεσία ολοκληρωθεί, υπάρχει μετά περίπτωση να ακυρωθεί και να μου πάρουν το παιδί;
Η υιοθεσία μπορεί να προσβληθεί μέσω της προσβολής της σχετικής δικαστικής απόφασης. Δεν προσβάλλεται όπως οποιαδήποτε ιδιωτική πράξη. Οι λόγοι, η διαδικασία και οι προθεσμίες που προβλέπονται στο νόμο περιορίζουν σημαντικά τη δυνατότητα προσβολής, αλλά αυτή σίγουρα δεν μπορεί να αποκλειστεί. Λ.χ. αν ο φυσικός γονέας δεν συναίνεσε, ενώ έπρεπε, κατά τα ανωτέρω, να συναινέσει, αυτός ο γονέας μπορεί να προσβάλει την απόφαση υιοθεσίας.
9.Τι δικαιώματα έχει το υιοθετημένο παιδί σε σχέση με ένα άλλο παιδί;
Το παιδί που υιοθετείται ανήλικο έχει όμοια νομική θέση με το παιδί που γεννιέται από ένα άτομο ή από ένα ζευγάρι. Η σχέση αυτή δεν υφίσταται μόνο μεταξύ γονέων και παιδιού, αλλά και μεταξύ του παιδιού και όλων των συγγενών του θετού γονέα/ των θετών γονέων. Είναι, δηλαδή, σαν το παιδί να έχει γεννηθεί μέσα σε μια οικογένεια και έχει όλα τα σχετικά δικαιώματα. Από την άλλη μεριά κάθε νομικός δεσμός, εκτός των κωλυμάτων γάμου, μεταξύ του παιδιού και των φυσικών γονέων του και των οικογενειών τους διακόπτεται. Οι φυσικοί γονείς δεν έχουν ούτε δικαίωμα επικοινωνίας με το παιδί.
10.Άκουσα ότι πρόσφατα έγιναν πιο απλές οι διαδικασίες για την υιοθεσία. Ισχύει αυτό;
Όχι, δυστυχώς δεν ισχύει. Κακώς δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι ο νόμος αυτός προσφέρει κάτι θετικό στη διαδικασία της υιοθεσίας, στην οποία εξάλλου ελάχιστα αναφέρεται στην πραγματικότητα. Κατά βάση είναι ένας νόμος για την αναδοχή και όχι για την υιοθεσία ανηλίκου. Παρά τις αγαθές προθέσεις του, οι λίγες διατάξεις του για την υιοθεσία δημιουργούν πρόσθετα ζητήματα και προϋποθέσεις. Λ.χ. ο νόμος προβλέπει την εγγραφή σε μητρώο «των ανηλίκων που πρόκειται να υιοθετηθούν», χωρίς να προσδιορίζει ποιοι είναι αυτοί. Προβλέπει διαδικασία για υποχρεωτική εγγραφή των υποψήφιων θετών γονέων σε άλλο ένα μητρώο, μάλλον μετά την παρακολούθηση προγραμμάτων επιμόρφωσης, κάτι που προσθέτει διαδικασία και γραφειοκρατία.
Αικατερίνη Φουντεδάκη Καθηγήτρια του Αστικού Δικαίου στο ΑΠΘ,
Αν. Προέδρος της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής.
