Αφροδίτη Ζησοπούλου BSc, MSc – Senior Clinical Embryologist.
Καθώς τα ζευγάρια ξεκινούν το αγχώδες και δύσκολο ταξίδι αντιμετώπισης των προβλημάτων γονιμότητας, ψάχνουν με επιμονή να βρουν τον «καλύτερο» γιατρό που θα εμπιστευτούν, το «καλύτερο» πρωτόκολλο που θα ακολουθήσουν και το Κέντρο Εξωσωματικής με τα υψηλότερα ποσοστά επιτυχίας. Ενώ όλα αυτά είναι σημαντικά, κανένα από αυτά δεν έχει σημασία αν το εμβρυολογικό εργαστήριο στο Κέντρο Εξωσωματικής που θα απευθυνθούν δεν είναι εξαιρετικό.
Η λειτουργία του εμβρυολογικού εργαστηρίου -για κάποιον που είναι επισκέπτης στην κλινική– μπορεί να φαίνεται αίνιγμα: ένα εργαστήριο χωρίς παράθυρα, με ελεγχόμενη πρόσβαση, με μια σκοτεινή, ζεστή και υγρή ατμόσφαιρα, όπου κινούνται πολύ προσεκτικά άτομα με ποδιές, μάσκες και καπελάκια.
Θα προσπαθήσω να ρίξω λίγο φως σε αυτό το μυστήριο, ξεκινώντας με το να σας συστήσω τα άτομα που δουλεύουν στο εργαστήριο, τους εμβρυολόγους.
Εμβρυολόγος ονομάζεται ο επιστήμονας που δουλεύει με το σπέρμα και τα ωάρια. Η ειδικότητα αυτή ξεκίνησε με τη γέννηση της Louise Brown το 1978. Οι εμβρυολόγοι γονιμοποιούν τα ωάρια με το σπέρμα, καλλιεργούν και παρακολουθούν τα γονιμοποιημένα ωάρια σε διαφορετικά εμβρυϊκά στάδια ανάπτυξης, επιλέγουν το καλύτερο έμβρυο για εμβρυομεταφορά και παγώνουν τα υπόλοιπα έμβρυα στο υγρό άζωτο για μελλοντική χρήση. Στην περίπτωση που απαιτείται προεμφυτευτικός γενετικός έλεγχος, οι κατάλληλα εκπαιδευμένοι εμβρυολόγοι διενεργούν τις βιοψίες. Τέλος, στις περιπτώσεις κρυοσυντήρησης ωαρίων, η εμβρυολογική ομάδα είναι υπεύθυνη για την κατάψυξη και την απόψυξη των ωαρίων, καθώς και για την αξιολόγηση της ποιότητας των ωαρίων.
Ο ρόλος του εμβρυολόγου είναι πολύ σημαντικός για την επιτυχία της θεραπείας. Σε αντίθεση με το παρελθόν, σήμερα στα περισσότερα Κέντρα Εξωσωματικής τα ζευγάρια μπορούν να έχουν προσωπική επαφή με τους εμβρυολόγους, με σκοπό να λύνουν απορίες που έχουν σχέση με τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται και με την ποιότητα του γενετικού τους υλικού και των εμβρύων τους.
Τι είναι ακριβώς το εμβρυολογικό εργαστήριο;
Το εργαστήριο σε ένα Κέντρο Εξωσωματικής Γονιμοποίησης είναι ο χώρος όπου πραγματοποιείται από τους εμβρυολόγους η γονιμοποίηση των ωαρίων με το σπέρμα (είτε με κλασική IVF είτε με μικρογονιμοποίηση ICSI), η καλλιέργεια των εμβρύων και στη συνέχεια η προσεκτική τους παρακολούθηση για λίγες ημέρες, μέχρι τη στιγμή της εμβρυομεταφοράς ή της κρυοσυντήρησης.
Ο σχεδιασμός και η λειτουργία των εμβρυολογικών εργαστηρίων πρέπει να ακολουθούν τις κατευθυντήριες οδηγίες που έχουν θεσμοθετηθεί από την Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΕΑΙΥΑ) και διεθνείς οργανισμούς όπως η ESHRE (Ευρωπαϊκή Εταιρεία Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας).
Έχοντας πάντα ως κριτήριο τη βέλτιστη ανάπτυξη των εμβρύων, υπάρχουν πολλά σημαντικά στοιχεία που διαχωρίζουν ένα μέτριο από ένα άριστο εμβρυολογικό εργαστήριο.
- Έμπειρος διευθυντής εργαστηρίου και εξειδικευμένο προσωπικό
Οι εμβρυολόγοι που χειρίζονται τα ωάρια, το σπέρμα και τα έμβρυα θα πρέπει να είναι τόσο έμπειροι, όσο και οι γιατροί που επιβλέπουν τις θεραπείες. Πρόκειται για μια ευαίσθητη και τεχνικά απαιτητική εργασία που απαιτεί το υψηλότερο επίπεδο τεχνογνωσίας από όλους τους εμπλεκόμενους. Η πιστοποίηση του προσωπικού από διεθνείς οργανισμούς, όπως η ESHRE και η συνεχής εκπαίδευσή του είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη σταθερά άριστη λειτουργία ενός εργαστηρίου.
Επίσης, σημαντικός παράγοντας είναι και ο αριθμός των εμβρυολόγων του Κέντρου: Εάν το εργαστήριο έχει υπεράριθμο προσωπικό, μπορεί να μην υπάρχει επαρκής εμπειρία, ενώ εάν το εργαστήριο είναι υποστελεχωμένο, μπορεί το προσωπικό να είναι υπερβολικά πιεσμένο και πολλές φορές αναποτελεσματικό.
- Ενημερωμένες εργαστηριακές διαδικασίες, πρωτόκολλα και πιστοποίηση
Η εμβρυολογία είναι ένας συνεχώς αναπτυσσόμενος και εξελισσόμενος κλάδος. Ο τρόπος καλλιέργειας των εμβρύων πριν από 30-40 χρόνια δεν έχει καμία σχέση με τον τρόπο καλλιέργειας σήμερα και αυτό αντικατοπτρίζεται στα ποσοστά επιτυχίας, που έχουν αυξηθεί σημαντικά μέσα σε αυτό το διάστημα.
Το προσωπικό θα πρέπει να παρακολουθεί συνεχώς τις τεχνολογικές εξελίξεις στον τομέα του και να εκπαιδεύεται στις καινούριες τεχνικές. Η δημιουργία προτύπων για οτιδήποτε συμβαίνει μέσα στο εργαστήριο, με στόχο τη διασφάλιση της ποιότητας, είναι απαραίτητο στοιχείο ενός σύγχρονου εργαστηρίου.
Σε κάθε εργαστήριο, είτε αυτό είναι μικροβιολογικό, βιοχημικό ή εμβρυολογικό, το κλειδί για την ποιότητα και την ασφάλεια είναι η εφαρμογή βήμα προς βήμα Τυποποιημένων Διαδικασιών Λειτουργίας (SOPs) σε κάθε εργαστηριακή διαδικασία. Ουσιαστικά αυτό σημαίνει ότι κάθε διαδικασία θα πρέπει να γίνεται με τον ίδιο πάντα συγκεκριμένο τρόπο, απ’ όλους τους εργαζόμενους. Ειδικότερα για το εμβρυολογικό εργαστήριο, η τήρηση κατά γράμμα όλων των SOPs είναι ζωτικής σημασίας για την αποφυγή λαθών κατά τη διαχείριση και την αποθήκευση των ωαρίων/σπέρματος/εμβρύων. Για τον σκοπό αυτό τα σύγχρονα εργαστήρια διαθέτουν ηλεκτρονικό σύστημα διαχείρισης και ταυτοποίησης (π.χ. RI Witness) για όλες τις εργαστηριακές και κλινικές διαδικασίες. Τέτοια συστήματα εκμηδενίζουν την πιθανότητα ανθρώπινου λάθους, ενισχύοντας το αίσθημα ασφάλειας στα ζευγάρια.
Τα εργαστήρια και στο σύνολό τους τα Κέντρα Εξωσωματικής Γονιμοποίησης είναι υποχρεωμένα από τον νόμο να ελέγχονται και να πιστοποιούνται από επίσημους Οργανισμούς Πιστοποίησης Συστημάτων Ποιότητας και να διαπιστεύονται ως προς τη συμμόρφωσή τους στα διεθνή πρότυπα (ISO).
- Υψηλής ποιότητας εξοπλισμός και υλικά καλλιέργειας
Στο εξαιρετικά εξειδικευμένο και απαιτητικό περιβάλλον ενός εργαστηρίου εξωσωματικής γονιμοποίησης, ο κατάλληλος εξοπλισμός παίζει σημαντικότατο ρόλο, μαζί με την εμπειρία των εμβρυολόγων στη χρήση του, για ένα θετικό αποτέλεσμα. Ένα σύγχρονο εμβρυολογικό εργαστήριο διαθέτει ισχυρά μικροσκόπια και στερεοσκόπια, κλίβανους καλλιέργειας τελευταίας τεχνολογίας και εξειδικευμένες συσκευές χειρισμού του γενετικού υλικού. Ειδικότερα, οι τελευταίας τεχνολογίας επωαστικοί κλίβανοι χρησιμοποιούν την τεχνολογία time–lapse για να παρακολουθούν οι εμβρυολόγοι σε βίντεο τη συνεχή ανάπτυξη των εμβρύων σε πραγματικό χρόνο, χωρίς να διαταράσσουν τις συνθήκες καλλιέργειας. Επιπρόσθετα, μπορούν και αναλύουν συγκεκριμένες μορφοκινητικές παραμέτρους των εμβρύων, που σε συνδυασμό με τη μορφολογία τους επιτρέπουν την επιλογή των εμβρύων με το υψηλότερο δυναμικό εμφύτευσης.
Η ορθή ανάπτυξη των εμβρύων απαιτεί ένα υψηλής ποιότητας σύστημα φιλτραρίσματος του αέρα και συνεχή έλεγχο των συνθηκών του περιβάλλοντος (θερμοκρασία, υγρασία). Η καθαρότητα του εργαστηριακού αέρα και η απουσία χημικών επιμολύνσεων είναι αυτονόητες συνθήκες στα σύγχρονα εργαστήρια.
Οτιδήποτε έρχεται σε επαφή με τα ωάρια, το σπέρμα και τα έμβρυα έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει την ποιότητα και τη δυναμική τους. Επομένως, η ποιότητα των υλικών καλλιέργειας και κάθε προϊόντος που χρησιμοποιείται στο εργαστήριο πρέπει να ελέγχεται σχολαστικά, για να διασφαλίζεται η καταλληλότητα και η ποιότητά τους. Τα υλικά καλλιέργειας θα πρέπει να κατασκευάζονται από πιστοποιημένες εταιρείες και να αποθηκεύονται σε κατάλληλες συνθήκες.
Όλα τα παραπάνω επιτρέπουν την καλλιέργεια των εμβρύων για περισσότερες ημέρες στο εργαστήριο. Για να εκτιμηθεί η πραγματική βιωσιμότητα ενός εμβρύου (ενεργοποίηση του νέου γονιδιώματος), το έμβρυο πρέπει να καλλιεργηθεί μέχρι το στάδιο της βλαστοκύστης. Η βλαστοκύστη είναι το πιο εξελιγμένο εμβρυϊκό στάδιο που μπορούμε να έχουμε στο εργαστήριο. Τα έμβρυα που φτάνουν σ’ αυτό το στάδιο έχουν την καλύτερη δυναμική για εμβρυομεταφορά και σύλληψη, καθώς έτσι το ενδομήτριο συγχρονίζεται με το στάδιο ανάπτυξης του εμβρύου. Η δημιουργία καλής ποιότητας βλαστοκύστεων απαιτεί άριστες συνθήκες καλλιέργειας στο εργαστήριο.
- Παρακολούθηση Δεικτών Ποιότητας (KPIs)
Η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας δημοσίευσε το 2017 δείκτες με τους οποίους μπορεί να εκτιμηθεί η ποιότητα και η αποτελεσματικότητα του εμβρυολογικού εργαστηρίου. Οι δείκτες ποιότητας επιτρέπουν στους υπεύθυνους των Κέντρων Εξωσωματικής να παρακολουθούν την απόδοση του προσωπικού και τα ποσοστά επιτυχίας, αλλά και να αξιολογούν καινούρια πρωτόκολλα.
Οι δείκτες ποιότητας είναι εργαλεία που μετρούν την πρόοδο, σε σχέση με τους πιο σημαντικούς στόχους κάθε Κέντρου Εξωσωματικής, που είναι η αποδοτικότητα και η ασφάλεια. Τέτοιοι δείκτες μεγάλης σημασίας για κάθε εμβρυολογικό εργαστήριο είναι το ποσοστό ώριμων γενετικά ωαρίων, το ποσοστό γονιμοποίησής τους, το ποσοστό δημιουργίας καλής ποιότητας βλαστοκύστεων και το ποσοστό εμφύτευσης.
Η εξωσωματική γονιμοποίηση, μετά από 43 χρόνια, έχει βοηθήσει να γεννηθούν πάνω από 8 εκατομμύρια παιδιά σε όλο τον κόσμο. Στα χρόνια αυτά έχουν σημειωθεί συναρπαστικές εξελίξεις, με πρωταγωνιστή το εμβρυολογικό εργαστήριο και τους επιστήμονες που δουλεύουν σ’ αυτό. Είναι πια γενικά αποδεκτό ότι η υψηλή τεχνογνωσία του προσωπικού και οι άριστες εργαστηριακές συνθήκες του εμβρυολογικού εργαστηρίου εξασφαλίζουν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα, με τη μέγιστη ασφάλεια.
Στον χώρο της υγείας, όταν οι ασθενείς μιλούν για τις εμπειρίες τους, μιλούν κυρίως για τους γιατρούς τους. Και αυτό είναι λογικό. Είναι οι άνθρωποι που βλέπουν στο γραφείο τους μέρα με τη μέρα και τους καθοδηγούν σε κάθε βήμα. Αλλά στην περίπτωση της εξωσωματικής γονιμοποίησης, υπάρχουν πολλά που γίνονται στα παρασκήνια – ή σε αυτήν την περίπτωση πίσω από τις διπλές πόρτες που οδηγούν στο εργαστήριο- που μπορεί να έχουν σημαντικό αντίκτυπο στο αποτέλεσμα της θεραπείας. Θα πρέπει να γίνει συνείδηση στα ζευγάρια με προβλήματα γονιμότητας ότι επιλέγοντας ένα Κέντρο Εξωσωματικής δεν επιλέγουν μόνο τον γιατρό που θα κατευθύνει τη θεραπεία τους, αλλά και το εργαστήριο και τους εμβρυολόγους που θα χειριστούν το γενετικό τους υλικό.
Αφροδίτη Ζησοπούλου BSc, MSc – Senior Clinical Embryologist.
Διευθύντρια Εργαστηρίου στη Newlife IVF Greece
